Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
X, 1962; B. Cwetkowa, Turskijat feodalen red i bdlgarskijat naród, Sofia 1962; W. P. Mutafczijewa, Agrarnite otnoszenia w osmanskata imperije pręż XV—XVI w., Sofia 1962; B. Cwetkowa, Sources et travaux de l'orientalisme bulgare, „Annales", 1963, nr 6; W. P. Mutafczijewa, S. Dimitrow, Sur Yetat du systeme des timars des XVII*-XVIII* s., Sofia 1968. Problem poddaństwa chłopów naświetlony jest w pracach: O. L. Bar-kan, Turkiyede „servaj" var mi idi? „Belleten", t. XX, 1956, nr 78; H. Inal-cik, Osmanhlarda raiyyet rusumu, tamże, t. XXIII, 1959; zob. też J. Reych-man, Z nowszych badań nad dziejami stosunków agrarnych na Bliskim Wschodzie, „Rocznik Orientalistyczny", t. XIX, 1954. Bunty chłopskie w epoce feudalnej opracowane są w szkicu J. Reych-mana, O pewnych zagadnieniach dziejów powstań antyfeudalnych w Turcji w XV-XVIII w., „Przegląd Orientalistyczny", t. IV, 1953. Problemy ksiąg skarbowych i ich znaczenie dla historii społeczno- -gospodarczej omawiają: O. L. Barkan, Turkiyede Imparatorluk devir-lerinin buyuk nufus ve arazi tahrirleri ve Hakana mahsus istatistik defterier i, „Istanbul Universitesi Iktisat Fakultesi Mecmuasi", t. II (1940-1941); H. Inalcik, Ottoman Methods of Conąuest, „Studia Islamica", t. II, 1954; I. Meszaros, Torteneti Statisztikai forrasok a torok hodoltsdg kordbol, „Statisztikai Szemle", 1960, nr 5 i 9; Kaldy-Nagy, A dzsizije defterek es a tahrir defterek nepesseg sztatisztikai forraserteke, „Torteneti Statisztikai Kozlony", t. III, 1959, nr 1—2; J. Kabrda, Turecke prameny k bulharskym dejindm ajejich spracowani v Bulharsku, „Ćasopis Archivni Śkoly", t. XV— —XVI, 1939; Les codes (kanunname) ottomans et leur importańce pour rhistoire economique et sociale de la Bulgarie, [w:] Sbornik w czest na akad. N. W. Michow, Sofia 1959; B. Djurdjev, Die Kanunnames der Osmanen und ihre Bedeutung fur die Wirtschaftsgeschichte der Balkanldnder, „Godis-njak Istoriskog Druśtva Bosne i Hercegovine", t. VII, 1955. Warto przypomnieć, że pierwszym, który pojął to znaczenie, był orientalista polski J. Grzegorzewski, wydając pionierską publikację szeregu dokumentów tureckich, odnoszących się do historii społeczno-gospodarczej Bułgarii, Z sidżyllatów rumelijskich epoki wyprawy wiedeńskiej, Lwów 1912. Dawne budżety i bilanse handlowe osmańskie omawia O. L. Barkan, Osmanh Imparatorlugu butcelerine ait notlar, „Istanbul Universitesi Iktisat Fakultesi Mecmuasi", t. XV, 1953-1954, t. XVIII, 1955-1956, t. XIX, 1957-1958. Dla poznania ustroju państwowo-administracyjnego Turcji duże znaczenie mogą mieć starsze prace M. d'Ohssona, Tableau general de VEmpire Othoman, Paris 1788, oraz cytowana wyżej praca J. Hammera; nowsze 340 to: M. A. R. Gibb i H. Bowen, Islamie Society and the West, London 1950, oraz I. H. Uzunęarsih, Osmanh devletinin merkez ve bahriye teskildti, Ankara 1948. O ustroju, kancelarii i dokumencie informuje wyżej cytowany podręcznik A. Zajączkowskiego i J. Reychmana. Omówienie nowszych prac tureckiej historiografii znajdzie czytelnik w artykule J. Reychmana, Z nowszych prac historyków tureckich, „Kwartalnik Historyczny", t. LXXIV, 1967, z. 1. Brak w dotychczasowej historiografii opracowania obejmującego całość stosunków polsko-tureckich. A. Zajączkowskiego Turcja, w dziele Polacy i Polska w cywilizacjach świata, t. I, Warszawa 1939, jest szkicem dotyczącym stosunków kulturalnych. Doczekały się opracowania dwa okresy: W. Konopczyński, Polska a Turcja 1683—1792, Warszawa 1936, i A. Lewak, Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831—1878), Warszawa 1935. Wojenne stosunki omawia J. Pajewski, Buńczuk i koncerz, Warszawa 1963. Okres wyprawy cecorskiej obejmuje praca R. Majewskiego, Cecora, rok 1620, Warszawa 1970. Do stosunków polsko-tureckich w XVIII w. odnosi się kilka monografii tureckich, jak I. H. Uzunęarsih, Yedi sene muharebeleri esnasinda Polonyanm vaziyetine dair bir kac vesika, „Tarih Seminer Dergisi", t. I, 1948; S. Tansel, Osmanh-leh munasebetleri, „Ankara t)niversitesi Dii Tarih-Cografya Fakultesi Dergisi", 1945/46. O stosunkach polsko-tureckich (również i handlowych) w XVIII w. zob. J. Reychman, Życie polskie w Stambule w XVIII w., Warszawa 1959. Bardzo przestarzałe, ale pożyteczne jest opracowanie J. Bartoszewicza, Pogląd na stosunki Polski z Turcją i Tatarami, Warszawa 1860. Okres Sejmu Czteroletniego w stosunkach polsko-tureckich omawia praca J. Dutkiewicza, Polska a Turcja w okresie Sejmu Czteroletniego, Warszawa 1934, a okres powstania Kościuszki artykuł J. Reychmana, Pomiędzy Warszawą a Stambułem, Warszawa 1966, odbitka z „Kwartalnika Historycznego". Wiele danych do bibliografii stosunków polsko-tureckich dostarcza wyżej wymieniony podręcznik dyplomatyki A. Zajączkowskiego i J. Reychmana