Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Mesut Yilmaz wy brany zosta³ nowym przewodnicz¹cym partii zamiast Akbuluta, c-o oznacza³o równie¿ objêcie przez niego trzy dni póŸniej urzêdu premiera. Natychmiast po objêciu stanowiska nowy premier og³osi³ pr/y spieszone wybory parlamentarne, chc¹c przeci¹æ oskar¿enia opozycji, jakoby w³adza Partii OjczyŸnianej od dawna nie posiada³a legityma cji wyborczej. Wybory przeprowadzone 20 paŸdziernika 1991 r. pr/y nios³y tryumfalny powrót do w³adzy Suleymana Demirela, odsuniêtego przez wojskowych jedenaœcie lat wczeœniej. Jego Partia S³us/ nej Drogi zdoby³a 27 proc. g³osów i 178 miejsc w parlamencie. Na drugim miejscu znalaz³a siê Partia OjczyŸniana, uzyskuj¹c 24 proc. g³osów i 115 mandatów, na trzecim zaœ Socjaldemokratyczna Partia Ludowa z 88 mandatami przy 20,8 proc. g³osów. Tym razem wes/.li te¿ do parlamentu outsiderzy z poprzednich wyborów. Partia Deme> kratycznej Lewicy Ecevita samodzielnie przekroczy³a próg wybór czy (10,8 proc. i 7 mandatów), a partie Erbakana i Turkeêa utworzy 246 III Republika. Trudna droga ku Europie f przed wyborami koalicjê, zdobywaj¹c wspólnie 16,9 proc. g³osów ! mandaty. W nastêpstwie wyborów utworzony zosta³ koalicyjny rz¹d Partii lej Drogi i Socjaldemokratycznej Partii Ludowej, dysponuj¹cy 266 (59,1 proc.) miejsc w parlamencie. Na czele rz¹du sta-! Suleyman Demirel, a tekê wicepremiera obj¹³ Erdal Inonii. Gdy ' kwietnia 1993 r. niespodziewanie zmar³ prezydent Ózal, jego nie-stionowanym nastêpc¹ okaza³ siê premier Demirel, wybrany l maja na siedmioletni¹ kadencjê prezydenck¹, która up³yn¹æ mia³a f roku 2000. Zamiast Demirela przewodnicz¹c¹ Partii S³usznej Drogi i Tansu Ciller, staj¹c jednoczeœnie na czele koalicyjnego rz¹du pierwsza w historii Turcji kobieta premier. Rz¹d Ciller uzyska³ i zaufania 5 lipca 1993 r. Nag³a œmieræ 66-letniego Turguta Ozala pozbawi³a Turcjê wybit-3, choæ z pewnoœci¹ kontrowersyjnego polityka. Nawet postronni ratorzy musieli przyznaæ, ¿e w ci¹gu trzynastu lat, gdy Ozal Dwa³ tureck¹ gospodark¹, kraj przeby³ bardzo d³ug¹ drogê, ' wielu rejonach feudalne prze¿ytki ust¹pi³y miejsca cywilizacji komitetów i telewizji satelitarnej74. Tureccy stypendyœci coraz liczniej awiali siê na renomowanych uczelniach Zachodu, a w samej Turcji loœæ zachodnich fundacji i organizacji spo³ecznych nieœmia³o drogê koncepcji praw cz³owieka i pojmowania biurokracji to s³u¿by spo³ecznej. Choæ przedstawiciel aparatu pañstwowego iowa³ w wielu aspektach dawny status pó³boga, proces przejmo-lia w³adzy przez spo³eczeñstwo, coraz bardziej œwiadome swych aw, dokona³ znacznych postêpów. Wielu ch³opów, których dzieci tóczy³y miejskie szko³y i uczelnie, z mniejsz¹ trwog¹ zwraca³o siê it¹d do lokalnych czy centralnych w³adz75. Rodz¹ce siê spo³eczeñ- * Fascynacjê tureckim skokiem gospodarczym wyra¿a³ m.in. Stefan Bratkowski w serii artyku³ów )likowanych na ³amach „Gazety Wyborczej"; zob. m.in. jego artyku³ Odkrycie Turcji z 26 V 1990 r. H W jednym z tureckich urzêdów zaobserwowa³em niedawno znamienn¹ scenê. Gdy zirytowany oficer 1 rykn¹³ na k³êbi¹cych siê i przera¿onych petentów, by nie zas³aniali przejœcia dyrektorowi, l¿¹cy ze wsi staruszek uszczypn¹³ oficera w policzek, zwracaj¹c siê do niego „synu" i t³umacz¹c. ! nie ma przecie¿ miejsca. Ku memu zdumieniu miejsce marsowego oblicza zast¹pi³ na twarzy kcjonariusza przyjazny uœmiech. 247 Turcja stwo obywatelskie dysponowa³o te¿ w³asnymi fundacjami i wydawnictwami, prezentuj¹cymi niezale¿nie od polityki pañstwa szeroki wa chlarz pogl¹dów od marksizmu po ortodoksyjny islam. Po raz pierwszy od czasu reform lat trzydziestych w³adze Repu l >1 i l< l Tureckiej przyzna³y, ¿e kultura i cywilizacja turecka przez kilkasd lal czerpa³y z islamskiej tradycji, której nie nale¿y siê wstydziæ ani wy pieraæ. Za rz¹dów Ózala dosz³o te¿ do rehabilitacji premiera Memlr resa, który w wielu rejonach Turcji zachowa³ status ludowego l><> hatera. Wiosn¹ 1993 r. usuniêto z kodeksu karnego artyku³ 163, i.\ kazuj¹cy u¿ywania religii do celów politycznych, jak równie¿ s³ynm-antymarksistowskie artyku³y 141 i 142. Te ostatnie uznano za nic|x> trzebne wobec upadku komunizmu w ZSRR i Europie Wschodni¹, a ich zniesienie umo¿liwi³o wznowienie dzia³alnoœci przez radyka³ n,| centralê zwi¹zkow¹ DISK, rozwi¹zan¹ w 1981 r. Wszystkie te posuniêcia prawdopodobnie nie usz³yby na sucho xu\ nemu innemu politykowi, którego wojskowi stra¿nicy kemalizmu ³atwi > mogli oskar¿yæ o zbytni¹ pob³a¿liwoœæ dla przeciwników polityczny 111 i sprzeniewierzenie siê testamentowi Atatiirka. Swe przetrwanie r.\ wdziêcz¹! Ózal umiejêtnoœciom dyplomatycznym, osobistej populai noœci, ale te¿ i zdecydowanemu poparciu ze strony amerykañsku li sojuszników, z których zdaniem turecka generalicja musia³a siê liczyæ Rola Turcji jako prawego skrzyd³a NATO i strategicznego sojus/ nika USA na Bliskim Wschodzie wzros³a po islamskiej rewolucji w 11 a nie i radzieckiej agresji na Afganistan, by zmaleæ nieco w epoce fa dziecko-amerykañskiego odprê¿enia doby Gorbaczowa. Wkrótce oka za³o siê jednak, ¿e czasowe wygaœniêcie globalnego konfliktu su permocarstw wytworzy³o polityczn¹ pró¿niê, w której Turcja odegraæ mog³a kluczow¹ rolê jako najwa¿niejszy obok Izraela amerykañski sojusznik na Bliskim Wschodzie. Atutem Turcji w porównaniu z Izni elem by³ fakt, i¿ z pozosta³ymi krajami regionu bliskowschodniej^ > ³¹czy³a j¹ wspólna religia. Tak¿e wschodnioeuropejska Jesieñ hi dów" roku 1989 i rozpad Zwi¹zku Radzieckiego pozwoli³y Turcji sie^' naæ po rolê lokalnego mocarstwa, z którego zdaniem liczy³y siê pañ stwa ba³kañskie, Ukraina i by³e radzieckie republiki na Zakaukaziii i w Azji Œrodkowej. 248 III Republika