Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
W przewodzie pokarmowym niektórych owadów, np. termitów, żyją symbio-tyczne mikroorganizmy - bakterie i wi-ciowce - umożliwiające im trawienie celulozy. Układ oddechowy składa się z silnie rozgałęzionego systemu cienkościennych rurek, tzw. tchawek, doprowadzających tlen atmosferyczny do wszystkich narządów. Otwierają się one na powierzchni ciała przetchlinka-mi. Narządy rozrodcze dojrzewają dopiero po zakończeniu rozwoju larwalnego. Tryb życia Owady zasiedlają praktycznie wszystkie środowiska lądowe i słodkowodne. Zaczęły je opanowywać już przed ponad 300 min lat i wytworzyły od tego czasu niewiarygodną wręcz rozmaitość form, przystosowując się do najróż-norodniejszych nisz ekologicznych. Obszar ich rozprzestrzenienia na kuli ziemskiej rozciąga się od krawędzi wysokogórskich i polarnych lodowców oraz warstw atmosfery na wysokości wielu kilometrów (stanowią tam część tzw. planktonu powietrznego) po jaskinie, od wilgotnych lasów równikowych, w których owady osiągają największe bogactwo gatunkowe po najsuchsze pustynie i od malutkich strumyków po głębiny ogromnych jezior. Ich łączna 18 liczebność jest nieprawdopodobnie wielka, a masa wielokrotnie przekracza masę wszystkich ludzi na świecie. Owady służą jako pokarm wielu innym zwierzętom, zwłaszcza owadożernym ptakom i ssakom (np. nietoperzom), płazom, gadom i pająkom. Najgroźniejszymi wrogami owadów są chyba jednak ... inne owady. Żarłocznymi drapieżnikami są m.in. ważki, liczne chrząszcze (np. biegaczowate, pływakowate), niektóre muchówki (np. łowikowate) i pluskwiaki różnoskrzydłe. Larwy wielu błonkówek (tzw. owadziarek) i muchówek (zwłaszcza rączycowatych) pasożytują w różnych stadiach rozwojowych owadów, przy czym same też bywają atakowane przez jeszcze mniejsze od nich owadziarki. Dzięki krótkiemu cyklowi rozwojowemu są one w stanie skuteczniej przeciwdziałać masowemu wystąpieniu szkodników, niż inne owadożerne zwierzęta (np. ptaki), odgrywają więc główną rolę w biologicznym lub integrowanym zwalczaniu szkodliwych owadów, wyrządzających niekiedy olbrzymie straty gospodarcze. Niektóre owady przenoszą groźne choroby, np. śpiączkę afrykańską (mucha tse-tse), malarię (komary z rodzaju Anopheles) czy dżumę (pchły). Do niedawna to właśnie owady dyktowały warunki konfrontacji pomiędzy nimi a człowiekiem. Dawniej nie znano żadnego sposobu zapobiegania niszczycielskim nalotom szarańczy a jeszcze w latach pięćdziesiątych naszego wieku jedyną, a i to właściwie nieskuteczną metodą zwalczania chrabąszcza majowego czy stonki ziemniaczanej było ręczne zbieranie i niszczenie tych szkodników. Obecnie natomiast mamy do dyspozycji tak silne środki chemiczne, zwane insektycydami (dosłownie: zabójcami owadów), że ich moc nierzadko jest znacznie większa, niż można byłoby sobie tego życzyć. Ich często nadmierne, a czasami wręcz bezmyślne stosowanie powoduje śmierć wielu pożytecznych organizmów, a w rezultacie zachwianie rów- nowagi ekologicznej. Nic więc dziwnego, że dąży się do stosowania wspomnianego już biologicznego zwalczania szkodników za pomocą ich wrogów naturalnych oraz wytwarzania nieszkodliwych dla tych ostatnich insektycydów selektywnych (na tym głównie polega zwalczanie integrowane). Postęp w tej dziedzinie, jak również w szeroko pojętej ochronie owadów będzie jednak możliwy tylko pod warunkiem gruntownego poznania biologii jak największej liczby gatunków i ich powiązań z innymi elementami środowiska. Wierzymy, że niniejszy leksykon również przyczyni się do osiągnięcia tego szczytnego celu. Pajęczaki Grupa ta, do której należą m.in. skorpiony, zaleszczotki, kosarze, roztocze oraz powszechnie wszystkim znane pająki, wchodzi wraz z owadami i wieloma innymi bezkręgowcami w skład typu stawonogów. Ciało pajęczaków składa się z dwóch podstawowych odcinków, a mianowicie głowotułowia z 4 (niemal zawsze) parami nóg i odwłoka. U pająków na końcu odwłoka znajdują się kądziołki przędne, których wydzielina krzepnąc na powietrzu tworzy pajęczynę. Pająki przędą z niej kokony jajowe oraz budują precyzyjne i skomplikowane sieci łowne. Jad niektórych pająków jest niebezpieczny również dla człowieka. Roztocze, w odróżnieniu od pozostałych pajęczaków, które są bez wyjątku drapieżne, żywią się na ogół martwą materią organiczną lub pasożytują na roślinach i zwierzętach. Część z nich jest tak przekształcona w wyniku pasożytniczego trybu życia (np. szpeciele, mające tylko 2 pary nóg i robakowate ciało), że trudno rozpoznać w nich pajęczaki. Niektóre roztocze są groźnymi szkodnikami, inne, zwykle nie zauważane, żyją w mieszkaniach, a nawet w mieszkach włosowych wielu ludzi. Ze względu na brak miejsca w leksykonie przedstawiono tylko nieliczne, wybrane przykładowo gatunki pajęczaków. Widłogonka krucha (Campodea fragilis) Wygląd: długość 3,5 mm, bezskrzydła. Widło-gonki zaliczane były do tzw. owadów pierwotnie bezskrzydłych (Apterygota), obecnie jednak systematycy uważają, że są one bliżej spokrewnione z wijami niż z owadami. Świadczą o tym następujące cechy: na ich odwłoku znajdują się woreczki biodrowe, które mogą się wynicowywać, oraz wyrostki (styliki), będące zapewne szczątkowymi odnóżami, ponadto nie pojawiają się nawet zawiązki skrzydeł. Gryzące narządy gębowe ukryte są wewnątrz puszki głowowej. Odwłok zakończony jest 2 zwykle nitkowatymi przysadkami. Widłogon-ki nie mają oczu i są jasno ubarwione. Linieją także osobniki dorosłe. Występowanie, środowisko i liczebność: na całym świecie, głównie w próchnicznej warstwie gleby, często bardzo licznie. Rozród: samice składają jaja do norek, przeobrażenie niezupełne. Pokarm: głównie obumarłe szczątki roślinne, rzadziej zwierzęce, niektóre widłogonki są roślinożerne lub drapieżne. Podskocznik* wodny* (Smithurides aquaticus) Wygląd: zaledwie 1 mm długości; odwłok krępy, silnie wygrzbiecony, na głowie, sprawiającej wrażenie niekształtnej, mocno zbudowane czułki. Podobnie jak wszystkie skoczogonki ma aparat skoczny, za pomocą którego wykonuje skoki na wysokość kilku cm. Środowisko: powierzchnia niewielkich zbiorników wodnych, zwłaszcza obficie zarośniętych. Występowanie: w Europie pospolity. Liczebność: liczny, niekiedy pojawiający się masowo. Rozród: samiec klamrowatymi czułkami chwyta czułki większej od niego samicy, która nosi go ze sobą. Po pewnym czasie samiec składa pakiet nasienia (spermatofor), a samica krąży, dopóki go nie podejmie. Larwy przechodzą ponad 40 linień, linieją także dorosłe podsko-czniki. Pokarm: pyłek i drobne szczątki organiczne zbierane z powierzchni wody