Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Mair, Party System Change. Approaches and Interpretattons, Oxford 1997, s. 51,52 i nn. 2 Ibidem, s. 55. 3 W literaturze polskiej problem ten bardzo dobrze opisa³ R. Herbut, Systemy partyjne, w: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wroc³aw 1997, s. 170-185. 116 W niniejszej pracy przyjê³am jednak perspektywê, w ramach której tendencje zasygnalizowane na pocz¹tku opisywane s¹ w kategoriach zmian w europejskich systemach partyjnych. Podejœcie to jest zdecydowanie znacznie mniej precyzyjne i rygorystyczne ni¿ to, które reprezentuj¹ Mair czy Herbut. Wybór tej perspektywy podyktowany jest zastosowaniem w niej bardzo szerokiego kontekstu zmian nie tylko dotycz¹cych samych systemów partyjnych, ale tak¿e tych zachodz¹cych w otoczeniu spo³ecznym i dotycz¹cych zw³aszcza zachowañ wyborczych oraz zmian w obrêbie podzia³ów socjopolitycznych. Ten szeroki kontekst w moim przekonaniu dobrze przystaje do jednego z wa¿nych zamierzeñ tej pracy jakim jest przedstawienie zachodz¹cej wspó³czeœnie ewolucji relacji miêdzy partiami a spo³eczeñstwem. Zanim jednak przejdê do zagadnienia zmian w systemach partyjnych, zarysujê koncepcjê Lipseta i Rokkana a tak¿e wyjaœniê pojêcie podzia³u so-cjopolitycznego, niezbêdne do zrozumienia wszystkich kwestii poruszanych w tym podrozdziale. 6.3.1. Podzia³ socjopolityczny - definicja Kategoria podzia³u socjopolitycznego bywa definiowana na wiele sposobów. Okreœlenie to w jêzyku angielskim brzmi cleavage i bezpoœrednio t³umaczone oznacza podzia³, rozszczepienie. Herbut zwraca uwagê na fakt, ¿e definicyjne ujêcia cleauage ró¿ni¹ siê m.in. powi¹zaniem tej kategorii albo ze spo³eczeñstwem, albo z polityk¹1. Je¿eli pojêcie to wi¹zane jest ze struktur¹ spo³eczn¹, wtedy najczêœciej bierze siê pod uwagê zró¿nicowania socjodemograficzne, takie jak wykszta³cenie, zawód, narodowoœæ etc. i mówi siê o podzia³ach spo³ecznych. Je¿eli kategoriê cleavage odnosi siê z kolei do polityki to mowa jest o postawach czy zachowaniach politycznych. W tej pracy przyjmujê rozumienie wi¹¿¹ce wymiar spo³eczny i polityczny w jedn¹, z³o¿on¹ kategoriê, któr¹ Herbut na gruncie jêzyka polskiego bardzo trafnie okreœli³ w³aœnie mianem podzia³u socjopolitycznego. Oznacza ona przeciwstawienie siê wzajemne grup spo³ecznych, zaanga¿owanych w konflikt wynikaj¹cy z odmiennych cech i wartoœci prezentowanych przez te grupy, które dla reprezentacji swoich interesów tworz¹ partie polityczne lub te¿ znajduj¹ inn¹ formê ekspresji organizacyjnej. Podzia³ socjopolityczny wystêpuje wówczas, gdy wszystkie te trzy elementy wspó³wystêpuj¹ ze sob¹. Innymi s³owy mo¿na powiedzieæ, ¿e na podzia³ socjopolityczny sk³adaj¹ siê: * (1) Podzia³y spo³eczne, czyli podzia³y obejmuj¹ce tafcie kategorie jak zawód, religia, narodowoœæ. Dziel¹ one ludzi na robotników, rolników, katolików, protestantów czy te¿ Francuzów i Niemców. Wa¿ne jest nie tyle ich wyczerpuj¹ce wymienienie, ile fakt, ¿e nale¿¹ one w³aœnie do kategorii spo³ecz- 1 R. Herbut, Podzia³y socjopolityczne, w: Studia z teorii polityki, A.W. Jab³oñski, L. Sob-kowlak (red.), t. I, Wroc³aw 1996, s. 91-103. 117 nych a nie np. politycznych, jak ró¿nice pogl¹dów na rozbrojenie czy energiê atomow¹. (2) Œwiadomoœæ grupowej to¿samoœci, czyli przekonanie o stanowieniu okreœlonej, odrêbnej od innych grupy i chêæ dzia³ania na tej podstawie. By pos³u¿yæ siê przytoczonymi powy¿ej przyk³adami, robotnicy, katolicy czy Francuzi musz¹ nie tylko nale¿eæ do wspomnianych grup, musz¹ mieæ œwiadomoœæ tej przynale¿noœci i zarazem wartoœci, stanowi¹cych o odmiennoœci tej grupy. Tutaj chodzi przede wszystkim o podkreœlenie, ¿e „obiektywne" podzia³y istniej¹ce w spo³eczeñstwie nie przekszta³caj¹ siê w podzia³ socjo-polityczny bez istnienia dodatkowo jeszcze œwiadomoœci grupowej. Dobrym przyk³adem mo¿e byæ tak¿e istniej¹cy od zawsze w ludzkich spo³ecznoœciach obiektywny podzia³ na mê¿czyzn i kobiety, który jednak dopiero niedawno zyska³ wymiar, pozwalaj¹cy mu prze³o¿yæ siê na podzia³ socjopoli-tyczny. Kobiet¹ lub mê¿czyzn¹ by³o siê zawsze, natomiast pojawienie siê œwiadomoœci odmiennoœci interesów wynikaj¹cych z przynale¿noœci do jednej z tych grup sprawi³o, ¿e ró¿nice te sta³y siê podstaw¹ podzia³u socjopoli-tycznego, (3) Organizacja, co oznacza, ¿e podzia³ socjopolityczny musi znaleŸæ wyraz w aktywnoœci organizacyjnej - partii politycznej, zwi¹zku zawodowego czy koœcio³a, natomiast bez tej ekspresji pozostaje uœpiony1. Takie rozumienie pojêcia podzia³ socjopolityczny pozwala m.in. na bardziej wnikliwe rozumienie koncepcji zamro¿enia systemów partyjnych, do której omówienia przejdê obecnie. 6.3.2. „Zamro¿enie systemów partyjnych" W swojej pracy Seymour Martin Lipset i Stein Rokkan powi¹zali stabilnoœæ europejskich systemów partyjnych ze stabilnoœci¹ podzia³ów socjopolitycz-nych, które z kolei ukszta³towa³y siê w toku wa¿nych, prze³omowych dla wspó³czesnej Europy, procesów historycznych2