Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
III. POWSTANIE SCENTRALIZOWANYCH PAŃSTW NARODOWYCH Scalanie terytoriów państwowych Średniowieczna ewolucja stosunków spo-łeczno-politycznych w większości krajów europejskich doprowadziła je do stanu rozbicia politycznego, gdy państwo z nominalnym władcą na czele było właściwie zbiorowiskiem księstw, hrabstw czy nawet królestw, skłóconych nadto ze sobą. Niekiedy rozbity politycznie kraj zostawał uzależniony od władzy z zewnątrz, i to uzależnienie pogłębiało jeszcze osłabienie i zamęt wewnętrzny. W takiej sytuacji na przestrzeni XIII, XIV lub XV w. znajdowały się Francja, Hiszpania, Niemcy, Włochy, Polska i Wielkie Księstwo Moskiewskie. Jednakże już w XIV-XV stuleciu wiele krajów osiągnęło wewnętrzne zjednoczenie, choć proces ten trwał zazwyczaj do XVI w.,a w wypadku Włoch i Niemiec aż do XIX w. Odbudowa bowiem władzy centralnej i zjednoczenie polityczne kraju nie wszędzie były możliwe. W niektórych krajach rozbicie wewnętrzne tak się utrwaliło, na przykład we Włoszech czy Niemczech, że władza centralna nie była w stanie podporządkować sobie mniejszych feudalnych państewek. Zjednoczenie polityczne poszczególnych państw europejskich przebiegało w różnych warunkach. I tak w Hiszpanii tendencje zjednoczeniowe łączyły się z walką wyzwoleńczą przeciw panowaniu arabskich Maurów, a zakończeniem tej walki, zwanej rekonkwistą, praktycznie stało się zdobycie w 1492 r. Grenady. Początkowo ośrodkami krystalizacji politycznej były tu królestwo Kastylii wraz z Leonem oraz królestwo Aragonii z Walencją i Katalonia. Małżeństwo Izabeli Kastylijskiej (1451-1504) z Ferdynandem Aragońskim (1452-1516) doprowadziło w 1469 r. do unii personalnej, która nie uległa już rozpadowi. Inaczej wyglądało zjednoczenie Francji, pogrążonej wprawdzie w wojnie stuletniej (1337-1453), ale posiadającej stale określone terytorium i istniejącą władzę królewską, choć bezsilną wobec swych wielkich wasali, do których m. in. z racji swych posiadłości w zachodniej Francji należeli królowie Anglii: Walka z Anglikami pozwoliła stopniowo zmobilizować społeczeństwo i stworzyć na wyzwolonych terenach silną organizację, by po wypędzeniu z kraju wojsk angielskich uporać się kolejno z osłabionymi księstwami, przede wszystkim z Burgundią. Proces zjednoczenia ciągnął się tu jednak do 1536 r., tj do momentu, gdy formalnie przyłączono do korony francuskiej Bretanię. W Polsce zjednoczenie nastąpiło jeszcze na przełomie XIII i XIV w., objęło ono jednak tylko część pierwotnych ziem królestwa. Jeszcze inaczej proces ten przebiegał na Rusi, rozbitej na szereg księstw, uzależnionej od Tatarów i okrojonej na zachodzie przez Litwę. Inicjatywa zjednoczenia wyszła tu od książąt moskiewskich, którzy przez cały wiek XV, aż po rok 1521, przyłączali kolejno poszczególne księstwa do swojego, jednocześnie zaś zrzucali jarzmo tatarskie (1480). Zjednoczenie polityczne, likwidacja samodzielnych księstw, nie mogło się ograniczyć do odebrania książętom niezależnej władzy politycznej, do podporządkowania ich koronie, gdyż ta formalna zależność, na przykład we Francji, w teorii istniała zawsze. Trzeba było albo zlikwidować wielkich feudałów w krwa- 73 wej walce i uniemożliwić pojawienie się następców, albo też tak ich osłabić, by nie mieli jak i czym sięgnąć po niezależną władzę. Dlatego ze strony monarchy i jego otoczenia starano się ograniczyć ich dochody, pozbawić majątków, zależną od nich miejscową administrację zastąpić królewską, wreszcie zlikwidować ich możliwości obronne, zabraniając utrzymywania osobnego wojska i twierdz. Te wszystkie posunięcia były możliwe dla władzy królewskiej jednak tylko wtedy, gdy miała za sobą silne poparcie społeczne, a poparcia takiego udzielały jej miasta i drobne rycerstwo, obie grupy poszkodowane i przytłaczane przez wielkich feudałów, obie zainteresowane w emancypacji, zdobyciu władzy i płynących z niej korzyści. Realizacja zaś planów zjednoczeniowych wymagała środków, którymi mogłaby działać władza królewska, a tymi środkami były przede wszystkim zreorganizowany skarb i utworzone nowe wojsko królewskie. Umocnienie władzy królewskiej Dążenie do stworzenia silnej, absolutysty-cznej władzy monarszej znajdowało równocześnie ideologiczną argumentację. Tradycję, nieraz świadomie kształtowaną, silnej władzy królewskiej uzupełniały szczególnie w XVI w. wnioski wyprowadzane z prawa rzymskiego, obserwacje i uogólnienia na temat skuteczności działania politycznego, sformułowane m. in. przez Nicolo Machiavellego, wreszcie postulaty ideologów reformacji żądających częstokroć oddzielenia zagadnień władzy świeckiej od kościelnej, z podporządkowaniem w wielu wypadkach tej ostatniej monarsze. Prawo rzymskie, powstałe w swym zasadniczym kształcie w okresie cesarstwa, odnowione i badane w XV-XVI stuleciu przez prawników-humanistów, wprowadziło pojęcie władcy jako jednostki stojącej ponad prawem i będącej źródłem prawa. To pojecie absolutnej władzy monarszej, wynikające z prawa rzymskiego, silnie oddziaływało na umysły prawników-praktyków politycznych, jak na przykład kanclerza Antoine'a Duprata we Francji, tym bardziej że prawo rzymskie przez swą ścisłość, wszechstronność i wysoki poziom teoretyczny stanowiło autorytet dla ówczesnych ludzi. Pojecie zakresu władzy monarszej i jej realnego stosowania przemyślał i przedstawił od strony praktycznej obserwacji i wypływających z niej wniosków Nicolo Machiavelli (1469-1527) w dziele // Principe (Książę, I wydanie - 1516). W oparciu o dzieje władców państewek włoskich, ich karier i upadków starał się on określić postać i działalność władcy nie od strony interesu poddanych, moralności czy nakazów religijnych, lecz z punktu widzenia skuteczności działania w imię racji stanu