Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Najcenniejszy dorobek literacki przeszłości jest wprawdzie cenio- ny i szanowany, lecz najczęściej nie jako wzór do naśladowania. Wzorów szuka się w przeszłości, owszem, ale nie w tym, co sama przeszłość najwyżej ceniła. Zmienia się geografia literacka. Ateny pozostają uznanym ośrodkiem ,,uniwersyteckim", filozoficznym i akademickim w naszym znaczeniu tego wyrazu, ale nowe ośrodki naukowe i literackie wyrastają w siedzibach nowych hellenistycznych władców, przede wszystkim w egipskiej Aleksandrii i małoazjatyc- kim Pergamonie. Władcy Egiptu, Ptolemeusze, mają najwięcej zro- zumienia dla roli kultury. Pierwszy z nich przy pomocy zbiega z Aten, perypatetyka Demetriosa z Faleronu (ok. 350-po 297), organizuje największy ośrodek naukowy starożytności, słynną Bi- bliotekę w Aleksandrii, skupiającą cały dorobek piśmiennictwa wie- ków poprzednich (zob. wyżej s. 14) oraz Muzeum (Musejon, tj. świątynię Muz), centrum badawcze skupiające uczonych-specjalis- tów różnych dziedzin, opłacanych ze skarbu królewskiego i roz- wijających swe badania w możliwie najlepszych warunkach pracow- ni, klinik, obserwatoriów. Nauka, podzielona na dyscypliny dopiero właściwie przez Arystotelesa i jego szkołę, teraz święci okres szyb- kiego rozwoju. Mówiliśmy, że to epoka raczej nauki niż literatury i że literatura szukała eksperymentu formalnego, ale to nie znaczy, że nie wniosła istotnych trwałych nowości. Teraz dopiero nastąpił pełny rozwój małych form literackich, teraz wystąpiły zjawiska nowe, a dla później- szego rozwoju literatury tak istotne, jak bukolika i romans. Niemałe jest znaczenie tego okresu w pośrednictwie i rozszerzaniu dawnych osiągnięć sztuki na skalę dotąd niebywałą. Bez Aleksandrii nie byłoby Rzymu literackiego i nie zachowałby się przebogaty spadek kultural- ny starej Hellady. Nazwa epoki - hellenistyczna - bywa dziś kwes- tionowana, gdyż akcentuje jakoby zbytnio rolę Greków, podczas gdy w nowej epoce dochodzi do głosu wyraźniej niż dotąd świat niegrecki. Nie zapominajmy jednak, że mimo wszystko procesy kulturalne za- chodzą w łonach społeczeństw greckich lub z greckością związanych 121 l i językiem, i tendencjami poznawczymi, wnoszących jednak nowy udział własnych tradycji, wierzeń, postaw. Filozofia rozwija się nadal głównie w Atenach. Stare szkoły żyją dalej, choć nieco nieraz odmienione, obok zaś powstają nowe o wiel- kim wpływie i oddziaływaniu. W Akademii przeważają zainteresowa- nia etyką i spekulacją teologiczną, ale pod wpływem sceptyków, wywodzących się od Pyrrona z Elidy (ok. 360 - ok. 270), rozwija się też krytyka filozoficzna. Sceptycy głoszą niemożność poznania, wzy-| wają do powstrzymywania się od sądów, postulują ,,nieczułość'| i ,,wolność od wzruszeń" mędrca. Wpływ ich rzutuje na tzw. Akade"? -mię średnią (Arkesilaos, zm. ok. 240) i nową (Karneades, połowa, w. II przed Chr.). Kryterium prawdy nie istnieje; w moralnej działał-; ności praktycznej należy kierować się prawdopodobieństwem. Działa nie ujęty w ramy szkół ruch cyników, o którym już była mowa (zob. s. 104). Zenon z Kition na Cyprze (ok. 336-264), wykładający w ateńskir Portyku Barwnym (Stoa Pojkile), daje początek filozofii stoickie której najwybitniejszymi przedstawicielami są: pochodzący z Kilik w Azji Mniejszej autor mnóstwa pism (niezachowanych), Chrysippo (280-207), i Kleanthes z Assos (331-232), autor zachowanego Hymn do Dzeusa (Hymnos ejs Did), szlachetnego wyznania wiary jakb zapowiadającego monoteizm. Najważniejsza część nauki stoickie etyka, głosi żywot zgodny z naturą, którego jedynym celem winno by mądre działanie. Stan szczęśliwości osiągnąć może tylko mędrzec wolny od cierpień, strachu, troski, pożądań, wypełniający swe zadani, przede wszystkim przez pracę dla społeczności. Nowy ideał stoikóy miał dla ich nauki pozyskać niektóre z najpiękniejszych postać starożytności, oni też mieli wyjątkowo duży udział w formowanii nowej moralności Rzymu opartej na virtus (cnocie) stoickiej. Takimi wielkimi nauczycielami byli Panajtios z Rodos (180-110) i Posejdonios z syryjskiej Apamei (140-56), nauczyciel Cycerona, twórca rozbudowanego i uzasadnionego naukowo systemu religijne- go, wielki uczony, pełen polotu pisarz, którego przepadły dorobek musimy dziś odtwarzać z zależnych odeń autorów. Cynicy, jak Bion z Borystenesu nad Morzem Czarnym (ok. 280. przed Chr.), i stoicy prowadzą propagandę swych nauk za pomocą mów i obliczonych na szerokie warstwy odbiorców pism popularnych 122 - diatryb (diatribaj). Cynik Menippos z Gadary w Syrii ok. r. 280 pisze utwory satyryczne tzw. spudogeloja (l. pój. spudogelojon - tyle co „serio-śmieszne"). Przeciwne stanowisko filozoficzne reprezentuje szkoła epikurejska. Ateńczyk Epikur (Epikuros, 341-270) w swym ,,Ogrodzie", otoczony przyjaciółmi, podejmując w teorii poznania i ontologii atomistyczne poglądy Demokryta, w etyce głosił naczelność hedone - rozkoszy, duchowej raczej niż fizycznej, reprezentując typ szlachetnego mędrca odwróconego od świata zewnętrznego. Poglądy jego poznajemy z za- chowanych trzech Listów {Epistolaj) filozoficznych i ech u pisarzy późniejszych; ważne są zwłaszcza zachowane w papirusach z Her- kulanum pisma epikurejczyka Filodema z w. I przed Chr. Wymowa, kwitnąca w warunkach demokracji, zmienia teraz rolę stając się w polityce narzędziem dyplomacji i służby władcom, a nadto środkiem publicznego popisu. Sofista Hegesias z Magnezji (ok. 250 przed Chr