Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
, miała pokazać dopiero historia. Akcja Watykanu na rzecz uzyskania poparcia dla swej majowej inicjatyVy ze strony mocarstw alianckich obiektywnie stanowiła próbę ich neutralizacji w warunkach wzrostu zagrożenia niemieckiego na kierunku wschodnim, stanowiła — poprzez swój ograniczony zasięg - - próbę izolacji ZSRR i „storpedowania" podejmowanych w tym czasie rozmów brytyjsko-francusko-radzieckich. Nic więc dziwnego, że w kilka dni po zawieszeniu, akcji watykańskiej, 17 maja Ribbentrop wyraził podziękowanie pod adresem Piusa XII, przekazane za pośrednictwem msgr Orsenigo: , „Fiihrer, jak i Mussolini są wdzięczni Ojcu św. za ijego pełne dobrej woli zainteresowanie sprawą pokoju powszechnego" 66. 66 Orsenigo do Maglione. 17 maja 1939. ADSS, t. I< s. 47. 260 Rozdział VIII PRESJA NA POLSKĘ W kilka dni po czerwcowym wystąpieniu Piusa XII prasa brytyjska przekazała wiadomość, jakoby Watykan zamierzał ponownie podjąć akcję dyplomatyczną na rzecz zwołania konferencji międzynarodowej dla rozstrzygnięcia narastających sprzeczności. Pewne zainteresowanie i zaniepokojenie wykazały tu koła dyplomatyczne Włoch. Ambasador włoski przy Watykanie, Pignatti, przekazał Ciano informację: „Kardynał Sekretarz Stanu na moją prośbę wyjaśnił [...], iż w tej chwili Ojciec Święty nie zamierza podejmować kolejnej akcji" 1. W nawiązaniu do tej informacji 14 czerwca 1939 r. nuncjusz przy rządzie włoskim, Borgongini, przekazał raport ze swej rozmowy z Ciano (m. in. w nim właśnie wspomniał o cytowanej opinii Himmlera o stosunkach między Kościołem a państwem hitlerowskim) i doniósł: „Jeśli chodzi o sytuację międzynarodowa, Minister prosił mnie, abym dał do zrozumienia Ojcu Św., że w§ Jego opinii nie ma niebezpieczeństwa wojny w ciągu najbliższych 6-ciu miesięcy [...]. Niemcy nie zamie- 1 Pignatti do Ciano. 8 czerwca 1939. DDIt, Seria VIII, t. XII, s. 137. 261 rzają zaatakować Polski [...] i przez te sześć miesięcy możliwe jest przygotowanie takich kroków, które zabezpieczą pokój na lata" 2. Warto tu zwrócić uwagę, iż tajny protokół do „Paktu Stalowego", ujawniony w czasie procesu norymberskiego, wskazywał wprawdzie z jednej strony na niechęć Włoch i Mussoliniego do aktywizowania się w działaniu na rzecz nowej wojny w roku 1939 czy w okresie najbliższym, ale jednocześnie był dowodem, iż Włochy zdecydowane były to uczynić po kilku latach, po wzmocnieniu swego potencjału militarnego. Ponadto protokół stwierdzał, iż rzeczą pożądaną byłoby kontynuowanie ofensywy dyplomatycznej pod hasłami pokojowymi, by „działając rozkładowo na obóz przeciwników poprzez popieranie ruchów pacyfistycznych" uzyskać na przyszłość szersze przesłanki zwycięstwa. W raporcie Borgonginiego czytamy: „Jedyne niebezpieczeństwo wg jego (Ciano — przyp. E. R.) przekonania polega na tym, iż Polska, obawiając się ataku, może w jakimś momencie podjąć akcję, której konsekwencje będą dla wszystkich nie do naprawienia. Dodał: «Polska słucha Papieża, a stąd trzeba, by Jego Świątobliwość wystąpił ze słowami perswazji^' 3. Z cytowanych fragmentów raportu Borgonginiegc wynika, iż Mussolini i Ciano podjęli swą akcję dyplomatyczną, posługując się Watykanem jako narzędziem, służącym temu celowi, tj. „rozkładowi obozu przeciwnika". Znane dokumenty wskazują, iż ani Mussolini, ani Ciano nie byli poinformowani przez Hitlera czy Ribbentropa o decyzjach z 23 maja 1939 r. Niemniej jednak akcję podjęli, oddziaływając uspokajająco na 2 Borgongini do Maglione. 14 czerwca 1939. ADSS, t. I, s. 177. 3 Ibidem. 262 Watykan (tak w sprawach dotyczących Kościoła w Rzeszy, jak i stosunków międzynarodowych) i dodać trzeba, że trafili na podatny grunt w kołach dyplomatycznych Watykanu. Drugą informacją był telegram Pignattiego z 16 czerwca 1939 r. skierowany przezeń do Ciano, a wskazujący na okoliczności, w jakich podjęta została przez Sekretariat Stanu akcja dyplomatyczna wobec Polski. Pignatti donosił, iż: „Gdy chodzi o stanowisko Stolicy Św. w związku z ogólną sytuacją polityczną, Kardynał Sekretarz Stanu oświadczył mi, że nie będzie interwencji Papieża na rzecz pokoju. Sekretariat Stanu nie przestaje jednak zalecać Nuncjuszom, by w tym kierunku aktywnie działali [...]. Zostaną przekazane przez kuriera szczegółowe instrukcje dla nuncjusza w Warszawie nakazujące mu energiczne wystąpienie wobec rządu polskiego z zaleceniem umiarkowania" 4. Tegoż samego dnia kard. Maglione wysłał do Corte-siego telegram: ,,Z wiarygodnych źródeł Ojciec Św. został poinformowany, że Niemcy nie mają zamiaru atakowania Polski. Proszę o poufne zakomunikowanie tego Rządowi [...]. Ojciec Sw. zaleca roztropność i umiarkowanie" 5. Również tego dnia informacje o rzekomo pokojowych intencjach Hitlera były przekazywane przez kard. Maglione przedstawicielom dyplomatycznym mocarstw zachodnich. O tego typu aktywności Sekreta- 4 Pignatti do Ciano. 16 czerwca 1939. DDIt, Seria VIII, t. XII, s, 208. 5 Maglione do Cortesiego. 16 czerwca 1939. ADSS, t. I, s. 178. 263 rza Stanu wspomina w swych pamiętnikach Char-les-Roux, pisząc między innymi: ,,16 czerwca kardynał Maglione mówił memu radcy -- byłem wówczas w Paryżu --że otrzymał z oficjalnych źródeł włoskich wiadomości, iż Rzesza nie ma obecnie zamiaru rozstrzygać sprawy Gdańska i korytarza przy użyciu siły" 6. Znaczenie tego typu akcji 'było jednoznaczne: chociaż generalna inicjatywa w sprawie konferencji nie udała się, Watykan zamierzał, pełniąc tu szczególną rolę aktywnego pośrednika, neutralizować nastroje an-tyniemieckie, wpływać „uspokajająco" na zachodnich sojuszników Polski, a jednocześnie wywierać nacisk na Polskę. Według niektórych autorów — np. Cianfarry — Cortesi zwrócił się 16 czerwca do prezydenta Mościc-kiego z pisemnym orędziem Piusa XII, które miałoby zawierać żądanie zaniechania przez prasę polską ataków przeciwko Niemcom, a także wezwanie do ewentualnego podjęcia przez Polskę — do czego miał I. Mo-ścickiego namawiać Cortesi - - bezpośrednich rokowań z Niemcami lub przy pośrednictwie ze strony Watykanu. Odpowiedź Polski miała być, zdaniem Cianfarrego, negatywna 7. Z dostępnych dokumentów wynika jednak, że odbyła się tylko rozmowa pomiędzy Cortesim a Beckiem. Po tej rozmowie, jak również po innych wystąpieniach, Cortesi przybył do Rzymu celem złożenia sprawozdań. Raport jego, przekazany 22 czerwca z Warszawy, był z jednej strony przedmiotem dalszych rozmów po przybyciu do Rzymu, a z drugiej punktem 6 F. Charles-Houx, Huit aus an Yatican. 1932 -1940. Paris 1947, s. 174, [w:] J. Jurkiewicz, Watykan a stosunki polsko-niemieckie, op. cit., s. 106. 7 C. Cianfarra, [w:] J. Jurkiewicz, op. cit., s. 114. 264 wyjścia akcji informacyjnej, podjętej wobec państw „osi" na drodze dyplomatycznej. Dnia 28 czerwca kard. Maglione donosił Orsenigo w Berlinie: „W związku z akcją Stolicy Św. [..