Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Dawni zaborcy, szczególnie Niemcy i Rosja, nie pogodziły się z tym stanem rzeczy. Odrodzenie państwowości polskiej traktowały, jako sprawę przejściową, w języku politycznym wyrażało się to w sformułowaniu państwo sezonowe. II Rzeczypospolita musiała sprostać wielu wyzwaniom wojennym i wewnętrznym konfliktom na tle narodowościowym (30% ludności stanowiły mniejszości narodowe, między innymi Ukraińcy, Żydzi i Niemcy). Polska graniczyła w latach międzywojennych z sześcioma państwami: Niemcami, Czechosłowacją (do czasu jej rozbioru, kiedy uzyskała granice z Węgrami), Rumunią, ZSRR, Litwą i Łotwą. Najbliższe otoczenie zewnętrzne było Polsce mało przychylne. Przez wiele lat nie miała ona uregulowanych stosunków z Rosją Radziecką, Litwą, Niemcami i Czechosłowacją. W stosunkach z tymi państwami istniały poważne problemy, które niejednokrotnie przeradzały się w konflikty. Na stosunkach Polski z Rosją Radziecką (ZSRR) i Niemcami ciążyły poważne spory o granice, zaś na stosunkach polsko-czechoslowackich - sprawa podziału Śląska Cieszyńskiego. Natomiast sprawa przynależność Wilna nie pozwoliła uregulować traktatowo stosunków z Litwą. Z dzisiejszej perspektywy można powiedzieć, że podpisane w latach trzydziestych deklaracje o niestosowaniu siły ze Związkiem Radzieckim i Niemcami odbiegały od intencji sygnatariuszy i miały znaczenie tylko taktyczne5. W ocenie ówczesnego ministra spraw zagranicznych Aleksandra Skrzyńskiego, w latach dwudziestych granica polska w była 75% zagrożona, w 20% niepewna, a tylko 5% bezpieczna6. Fakt, że otoczenie międzynarodowe w tym okresie nie sprzyjało Polsce uczynił koncepcję dwóch wrogów (Niemiec i ZSRR) główną przesłanką polityki zagranicznej. ROZDZIAŁ O-PS - otoczenie składające się z państw sąsiadujących O-SI - otoczenie - system integracyjny O-SM - otoczenie - system międzynarodowy 4 O trzecim rozbiorze I Rzeczypospolitej stanowiły dwa traktaty - rosyjsko-pruski z 3 stycznia 1795 roku i rosyjsko-prusko-austriacki z 24 października 1795 roku. 5 W 1932 roku został podpisany Pakt nieagresji między Rzecząpospolitą Polską i ZSRR, a w 1934 roku - Deklaracja miedzy Polską i Niemcami o niestosowaniu przemocy. 6 Por. A. Skrzyński, Polska a pokój. Warszawa 1924, s. 80. 980 KU TRZECIEJ RZECZYPOSPOLITEJ 981 MIĘDZYNARODOWE OTOCZENIE POLSKI W okresie międzywojennym Polska była członkiem 21 spos'ród 48, wówczas istniejących, organizacji międzynarodowych. Członkostwo Polski w Lidze Narodów ściśle wiązało się z odbudową państwa polskiego, kształtowaniem się systemu politycznego i ustalaniem granic. Odrodzona Polska znajdowała legitymację dla swojego istnienia również w systemie państw Ligi Narodów. Jednak sprawy mniejszości narodowych i problemy z granicami spowodowały, że relacje Polski z tą, pierwszą uniwersalną organizacją międzynarodową były zmienne. W 1945 roku Polska nie miała możliwości swobodnego wyboru decydowania o kształcie i charakterze systemu politycznego. Norman Davies podkreśla, że ZSRR -w wyniku wojennych podbojów oraz stosowania polityki przemocy i terroru - doprowadził do ustanowienia w Polsce i w pozostałych krajach Europy Południowo - Wschodniej systemu politycznego opartego na modelu sowieckim7. Z kolei Zbigniew Brzeziński uważa, że kontrola nad Polska była przedstawiana jako główna gwarancja bezpieczeństwa rosyjskiego i jako wewnętrzna sprawa Rosji, nie podlegająca negocjacjom z Zachodem8. Sowietyzacja systemu politycznego w Polsce była procesem, w którym własna kultura polityczna, tradycje niepodległościowe, rola Kościoła katolickiego, a także poczucie obcości narzuconego systemu pozwoliły na szczątkowe zachowanie własnej specyfiki. Nie ulega wątpliwości, że system polityczny w latach 1945—1956 miał charakter totalitarny, a po 1956 roku ewoluował w kierunku systemu autorytarnego. Otoczenie państw sąsiadujących zawierało się w systemie integracyjnym, który — przy swoistej interpretacji pojęcia integracji - stanowiły RWPG i Układ Warszawski. W praktyce otoczenie państw sąsiadujących i otoczenie integracyjne było radziecką strefą wpływów w Europie, która powstała po zakończeniu II wojny światowej. Sposób oddziaływania tak rozumianego otoczenia międzynarodowego na funkcjonowanie systemu politycznego w Polsce formalnie był oparty na systemie sojuszy dwustronnych i wielostronnych9. W latach 1943-1949, a więc w stosunkowo szybkim czasie, państwa radzieckiej strefy wpływów, określane później mianem państw tzw. demokracji ludowej, zawarły pomiędzy sobą 23 układy sojusznicze. Polska już 21 kwietnia 1945 roku zawarła z ZSRR Układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, który stanowił o kontynuowaniu wspólnej walki z Niemcami hitlerowskimi, jednocześnie wiązał prowadzenie polskiej polityki zagranicznej zgodnej ze strategią radziecką. Podobne układy zawarł ZSRR z pozostałymi krajami Europy Środkowo - Wschodniej. Ponadto kraje te zawarły między sobą - każdy z każdym - również podobne układy. Polityka traktatowa nie odpowiadała rzeczywistym kontaktom między tymi państwami. Bardzo ważne były kontakty pomiędzy partiami komunistycznymi. Chociaż trzeba przyznać, że na tej płaszczyźnie dochodziło także do sporów, a nawet do ostrych konfliktów ideologicznych. Decydujące jednak znaczenie miała siła wynikająca z radzieckiej obecności wojskowej w państwach tworzących najbliższe otoczenie międzynarodowe Polski. Wojska radzieckie stacjonowały w Polsce do 1956 roku bez specjalnych podstaw prawnych. Odwilż polityczna w 1956 roku sprawiła, że uregulowano ich status w umowie dwustronnej zawartej 17 grudnia 1956 roku. Legitymacją do stacjonowania radzieckich wojsk w Polsce (Północna Grupa Wojsk z dowództwem w Legnicy) było stacjonowanie Zachodniej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej na terytorium 7 Por. N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 1999, s. 1162. 8 Por. Z. Brzeziński, Plan gry. USA-ZSRR, Warszawa 1990, s. 45 i 75. M Por. H. Fiedler. Das bilaterale Paktsystem, [w:] Osleumpa - Handbuch, Sawjenuiion, Bd. III: Yolkerrechtslheorie wid Vertragspt>litik, Koln 1976. NRD. Po 1968 roku znaleziono także uzasadnienie dla stacjonowania wojsk radzieckich w Czechosłowacji