Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Jak wiadomo, indywidualnie zróżnicowany optymalny poziom stymulacji i aktywacji jest uwarunkowany nie tylko czynnikami temperamentalny-mi, ale także zależy od wieku, skuteczności uczenia się, natężenia stymulacji w okresie poprzedzającym, stopnia złożoności sytuacji zadaniowej, cyklu dobowego (np. rytmu snu i czuwania) (por. Toeplitz, 1977) i jeszcze wielu innych zmiennych zewnętrznych i wewnątrzsystemowych (por. 148 Jakubik, 1979). Zaburzenia osobowości mogą być na przykład w znacznym stopniu zdeterminowane zahamowaniem fizjologicznego rozwoju ośrodkowego układu nerwowego, dzięki którego swoistym właściwościom (np. zdolności do tworzenia złożonych struktur funkcjonalnych w warunkach relacji z otoczeniem fizycznym i społecznym) kształtuje się osobowość jako centralny system regulacji i integracji zachowania się człowieka. Ta tzw. niedojrzałość ośrodkowego układu nerwowego będzie więc podstawowym wyznacznikiem indywidualnego optimum stymulacji i aktywacji oraz mechanizmów ich regulacji, które mogą się mniej lub bardziej istotnie różnić od populacji osób z prawidłowym rozwojem układu nerwowego. Łuria (1976) wyróżnia trzy główne bloki funkcjonalne mózgu niezbędne do realizacji każdego rodzaju czynności: ¦ blok regulujący napięcie kory i stan czuwania, ¦ blok odbierający, przechowujący i przetwarzający informacje zewnętrzne i wewnętrzne, ¦ blok programujący, który reguluje i kontroluje czynności. Dla prawidłowego przebiegu zachowań celowych konieczne jest podtrzymywanie optymalnego stanu kory mózgu, tj. odpowiedniego napięcia i określonego poziomu czuwania, co uwarunkowane jest właściwościami pierwszego bloku funkcjonalnego. Odkrycia Moruzziego i Magouna (1949) pozwoliły na ustalenie, że mechanizmem regulującym stan funkcjonalny kory jest układ siatkowaty pnia mózgu, a ściśle biorąc, układ siatkowaty wstępujący, od którego zależy stopień ogólnej aktywacji kory mózgu (Lindsley, 1960). Aktywacja [ang. arousal = dosł. wzbudzenie], czyli poziom tonizacji kory mózgu, zdeterminowana jest nieswoistym oddziaływaniem układu siatkowatego; nieswoistym, to znaczy niezależnym od sensorycznej modalności bodźca i skierowanym do wszystkich pól i obszarów mózgu. Od stopnia aktywacji zależy gotowość kory do powstawania złożonych połączeń funkcjonalnych. Niektórzy psychofizjologowie odróżniają pobudzenie ośrodkowe, występujące głównie na poziomie pętli kora mózgu-układ siatkowaty i nazywają je aktywacją, oraz pobudzenie obwodowe, spowodowane działaniem autonomicznego układu nerwowego i układu endokrynnego, a określane terminem „wzbudzenie". Poziom aktywacji jest dodatnią monotoniczną funkcją pobudzenia kory mózgu przez impulsy z nieswoistego układu siatkowatego, natomiast stopień pobudzenia stanowi z kolei funkcję siły bodźca, nowości sytuacji symulującej, czynników nasilających lub obniżających aktywujący wpływ układu siatkowatego wstępującego (np. zmęczenie, leki) oraz indywidualnych różnic w zakresie zdolności do wzrostu aktywacji. Każda stymulacja, 149 niezależnie od rodzaju bodźców, wyraża się podwyższeniem ogólnego poziomu aktywacji (nazywanego w neurofizjologii „globalną reakcją wzbudzenia") przez nieswoisty układ siatkowaty oraz pobudzeniem swoistego obszaru kory mózgu (tzw. potencjały wywołane) — tj. charakterystycznego dla danego bodźca — przez odpowiednie drogi aferentne. Ponieważ zachowanie się systemów żywych, ze względu na istniejącą jedność procesów energetyczno-informacyjnych, uwarunkowane jest zarówno oddziaływaniami informacyjnymi, jak energetycznymi, układy swoiste są czynnościowo związane z procesem przetwarzania informacji, a układy nieswoiste regulują stan funkcjonalny struktur mózgowych, wyznaczając tym samym określony poziom energetyczny systemu (organizmu). Na podstawie wyników badań nad poziomem aktywacji (Duffy, 1962; Hebb, 1955, 1970; Lindsley, 1960, 1961) i wielu innych badań eksperymentalnych (por. Łukaszewski, 1974; Łuria, 1976) stwierdzono, że zachowanie się człowieka jest krzywoliniową funkcją poziomu aktywacji o kształcie odwróconej litery U. Badano przy tym takie zmienne, jak stan czuwania, siła bodźca i reakcji, skuteczność uczenia się, sprawność wykonania zadań itp. Kluczową dla psychopatologii systemowej sprawą stało się przede wszystkim empiryczne zweryfikowanie koncepcji Lindsleya, iż także poziom świadomości jest krzywoliniową funkcją poziomu aktywacji. Wyjaśnia to mechanizm powstawania wahań poziomu świadomości w zaburzeniach osobowości oraz fenomen objawów dysocjacyjnych (Jakubik, 1979). Bez wątpienia niedojrzałość ośrodkowego układu nerwowego stanowi istotną determinantę nadmiernie wysokiego poziomu reaktywności w zaburzeniach osobowości, ale warunkuje również występującą często jednocześnie tendencję do znacznego wahania poziomu świadomości, a szczególnie do zawężenia pola świadomości, tj. znacznego obniżenia poziomu świadomości. W sytuacjach trudnych, charakteryzujących się przeciążeniem stymulacyjnym, łatwo i szybko może dojść do głębokich reakcji dysocjacyjnych — określanych też w psychiatrii jako reakcje krótkiego spięcia, reakcje prymitywne, reakcje instynktowne, reakcje histeryczne itp. — wyrażających się najczęściej w dwóch skrajnych postaciach: silnego podniecenia ruchowego („burza ruchowa") lub panicznej ucieczki albo też znieruchomienia, aż do osłupienia włącznie. Może więc wystąpić zachowanie reaktywne w formie pobudzenia lub zahamowania. Zwężenie pola świadomości uruchamia mechanizm dysocjacji (odszczepienia), wyzwalający niektóre funkcjonalne struktury systemu (głównie czynności zautomatyzowane) spod integrującej kontroli osobowości, dzięki czemu nabierają własnej autonomii i zaczynają samodzielnie sterować zachowaniem się (Jakubik, 1979). Inaczej mówiąc, znaczne i nagłe obniżenie 150 poziomu świadomości (sposobu kodowania informacji), czyli zmiana sa-rnoregulacji systemu z poziomu świadomości semantycznej (operowania kodami pojęciowymi) na poziom świadomości sensorycznej (operowania kodami konkretno-obrazowymi), powoduje przejściowe, względnie krótkotrwałe i odwracalne zaburzenia mechanizmów regulacyjno-integracyjnych osobowości (Jakubik, 1997). Proces przechodzenia z poziomu świadomości semantycznej na poziom świadomości percepcyjnej może mieć charakter oscylacyjny, np. powrotu do świadomości semantycznej z chwilą ustąpienia sytuacji trudnej. Na poziomie świadomości percepcyjnej kodowanie informacji odbywa się na zasadzie fizycznego podobieństwa spostrzeganych obiektów i zdarzeń (por