Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard

Tym nie mniej, przekazanie li t y l k o osobistych (prywatnych) dokonań nie było g ł ó w n y m zamiarem tych dzieł. Dopiero kiedy elementy autobiografii dominują, a autor jest podmiotem i przedmiotem narracji, wolno mówić o "literaturze wspomnieniowej - pamiętnikarstwie" sensu strictori IV-2,3; Różnorodność form podawczych tej literatury, skłaniać powinna do precyzyjnego oznaczenia charakteru poszczególnych jej typów. Tym bardziej, że więcej intuicyjnie niźli rzeczowo, z rozmaitymi gatunkami wiążą historycy swe oczekiwania. Także określone postulaty badawcze. Zaakcentowanie właściwości różniących p a m i ę t n i k od d z i e n n i k a umożliwia wnioskowanie o walorach ale i mankamentach obu formuł. Szkopuł w tym, że wyznaczanie cech szczególnych nie jest dość precyzyjne. Widać to wyraźnie przy lekturze dociekań, nie tylko historyków, starających się sprawę rozwikłać: Pamiętnik jest pisany w formie wspomnienia, zazwyczaj pod koniec życia, lub też po epoce wielkich przemian; Pamiętnik to opowiadanie o wydarzeniach przeszłych ich uczestnika, lub świadka. Forma podawcza w literaturze na usługach epiki; Pamiętnik to utwór literacki obejmujący opisy wydarzeń oparte na bezpośredniej obserwacji autora, jego wspomnieniach i przeżyciach. Pamiętnik to relacja prozą o wydarzeniach których autor był uczestnikiem bądź świadkiem, opowiada o faktach z pewnej perspektywy czasowej, czym różni się od dziennika, nie kładzie nacisku na świat intymny opowiadającego. Zdarzenia relacjonowane są chronologicznie. To tylko niektóre z prób zdefiniowania pojęcia, prób jak się okazuje dojmująco tautologicznych. Jako takie, nie do końca będą użytecznymi, gdyby uznać je za punkt wyjścia w dociekaniach metodycznych, pozwalających na mniemanie o walorach poznawczych gatunku. IV-2,4; W tej sytuacji, przydatne historykowi winny być propozycje literaturoznawców. Analiza tekstów wspomnieniowych przeprowadzana jest tam według odmiennych kryteriów. Jednym z wyróżników będzie stosunek autora do przedmiotu narracji, drugim, struktura wewnętrzna tejże. Przyjmując pierwszy probierz, dostrzegamy przynajmniej dwa rodzaje sytuacji, odnotowywanych w relacjach wspomnieniowych: 1- wydarzenia będące w polu bezpośredniej obserwacji autora-pamiętnikarza: relacja a u t o r s k a: ; 2 - relacja z wydarzeń, o jakich autor - pamiętnikarz dowiedział się skądinąd: relacja w t ó r n a: . Z kolei, rozpatrując strukturę samej relacji pamiętnikarskiej, dostrzegamy trzy metody kompozycji wspomnień: 1- metodę relacji uteraźniejszonej; sprawozdanie d o r a ź n e - 2 - metodę relacji retrospektywnej; sprawozdanie e x p o s t - 3 - metodę relacji różnoczasowej; wykorzystanie e l e m e n t ó w sprawozdań doraźnych w s p o r z ą d z a n i u sprawozdań ex post - . W proponowanym schemacie ulokować wolno poszczególne typy literatury wspomnieniowej. "Dziennik", jako na bieżąco sporządzaną relację - dotyczącą bezpośrednio autora - fiksować wolno sygnaturą: Ra-Sd, gdy "kronika domowa" obejmująca także informacje z drugiej ręki, opatrzona będzie sygnaturą: Ra-Rw- Sd. Z kolei spisana po latach "autobiografia" przynależy sygnaturze: Ra-Se, gdy równie retrospektywny, ale uzupełniany informacjami wtórnymi "pamiętnik", opatrzymy sygnaturą: Ra-Rw-Se. Konsekwentnie - "wspomnienie", będące wycinkiem pamiętnika we wskazanym temacie, opatrzyli byśmy sygnaturą: Ra-Se- Sr, gdy "relację" wspomnieniową o osobach trzecich sygnaturą: Ra-Rw-Se. Mimo niewątpliwego schematyzmu takiej klasyfikacji, może być ona przydatna historykowi w dociekaniach nad krytyką literatury wspomnieniowej {por: IV-8, 8 -13}, uznawanej za źródło historyczne. Tym bardziej, gdy wprowadzimy jeszcze jeden element porządkujący tę kategorię. IV-2,5; Dla ustalenia elementów autentyczności i wiarygodności przekazu źródłowego, nie od rzeczy też jest skonstatowanie m o t y w ó w, jakimi kierował się autor spisując swą relację. Dla opublikowanych już - choć nie tyko dla nich - " pamiętników", wydaje się to bodaj kluczowe. Najogólniej wyróżnić należy dwa rodzaje przyczyn, dla jakich wspomnienia są sporządzane. Pierwszą nazwać wolno motywacją o s o b i s t ą , kiedy spisanie wspomnień wypływało właśnie z osobistej, indywidualnej, "prywatnej" chęci autora do utrwalenia wydarzeń, jakich bywał świadom. Drugiej dopatrujemy się w relacjach sporządzonych z inspiracji zewnętrznej; na zamówienie już to instytucji ( konkursy pamiętnikarskie), już to ankietera. Wówczas mówimy o motywacji s t y m u l o w a n e j . Przy pierwszej z tak rozróżnionych, dostrzegamy przynajmniej dwa rodzaje mechanizmów, pobudzających aktywność piszącego. Jednym będzie potrzeba notowanie swych przeżyć i przemyśleń, bez wyraźnie uświadomionego zamiaru upowszechniania tegoż - tzw. pamiętnik i n t y m n y . Innym będzie próba upowszechnienia swych dokonań, dokumentacja własnych racji, wreszcie polemika z najróżniejszymi przeciwnikami. Owoc takiej nazwalibyśmy pamiętnikiem k i e r o w a n y m . W takim podziale, "dziennik" zaliczony być winien do kategorii Moi, gdy "pamiętnik" do kategorii Mok, zaś "autobiografia", lub "relacja" do grupy Ms. V-2,6; Tryb warunkowy, w jakim szeregujemy tak wyróżniane gatunki, wynika z nie dość precyzyjnego ich zdefiniowania. Mimo wielu niejasności, pojęciom w rodzaju: pamiętnik, dziennik, relacja, wspomnienie, autobiografia, przypisuje się jednak takie znaczenie, jakie tu zamarkowano. Wbrew wykładniom leksykalnym, gdzie jak wspomniano niejednokrotnie natrafiamy właśnie na pleonazmy. Ta "niejasność słownikowa" niejednokrotnie prowadzi do przemiennego stosowania nazw poszczególnych gatunków literatury wspomnieniowej. Zasklepienie ich w zamkniętych ramach semantycznych, nie wydaje się jednak konieczne. Dopiero bowiem analiza k o n k r e t n e g o przekazu ujawnić winna jego wewnętrzną strukturę, a także przyczyny sporządzenia. Efektem zaś może być zakwalifikowanie tego, konkretnego już źródła, w wyżej proponowany schemat, a więc skonstatowanie z jakiego typu przekazem ma do czynienia historyk. V-2,7; Mimo oczywistego formalizmu, proponowana klasyfikacja zdaje się być aprobowaną, także w przywoływanych uwagach badaczy. Właśnie akceptacja podobnych podziałów, wywołuje odmienność ocen poszczególnych gatunków literatury pamiętnikarskiej. To natomiast związane jest z odmiennościami przedmiotu badawczego