Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Historia zaczyna się w 1648 roku, kiedy to ukraińscy Kozacy zbuntowali się przeciw rządom Polski. Ich przywódcą był Bohdan Chmielnicki. W Trylogii Henryk Sienkiewicz opisuje go tak, jak przechowany został w polskiej pamięci ludowej: Było przy tym w twarzy tego męża coś szczególnego - jakaś moc utajona, która tak biła z oblicza, jak żar od płomienia, jakaś wola nieugięta, znamionująca, że człek ten przed nikim i niczym się nie cofnie. Przełożyła Kazimiera Iłłakowiczówna. , ROSJANIE, BIAŁORUSINI i UKRAIŃCY • 119 Urodzony jako polski szlachcic, Chmielnicki miał dość siły i charyzmy, by poprowadzić Kozaków przeciw polskim władcom, ale nie posiadał zdolności politycznych, żeby zjednoczyć ich potem w niepodległe państwo. Po chwalebnym roku 1648 nastąpiły miesiące chaosu, zapamiętane w ukraińskiej historii jako „czas ruiny". Kozaccy przywódcy kłócili się między sobą, obawiano się inwazji tatarskiej, Ukraina, uznano, potrzebuje silnego protektora. W 1653 roku Chmielnicki spotkał się z wysłannikiem cara w Perejasławiu i postanowił sprzymierzyć Kozaków z Rosjanami. W styczniu następnego roku spisano traktat, zaplanowano ceremonię. Chmielnicki złożył carowi przysięgę lojalności i oczekiwał, że taką samą przysięgę złoży Kozakom poseł carski. Ten jednak w ostatniej chwili odmówił. Oświadczył, że car nikomu nie składa przysięgi. Chmielnicki wyszedł z kościoła, potem wrócił. Złożył przysięgę. Nie minęło dziesięć lat, a większość Ukrainy znajdowała się we władaniu Rosji. Przez trzy kolejne wieki Ukraina nie miała drugiej szansy wybicia się na niepodległość. Ukraina: samo to słowo w większości języków słowiańskich oznacza „ziemie przygraniczne". Bliskie jest rosyjskiemu wyrazowi okraina. Po polsku „u" znaczy „przy", podczas gdy „kraina" jest starą, nieco archaiczną nazwą kraju lub regionu. Do XX wieku Ukraińcy, podobnie jak Białorusini, nazywani byli Rusinami lub Ruskimi - wyrazy te pochodzą oczywiście od „Rusi", a nie od „Rosji". Ruś Czerwona jest starą nazwą zachodniej Ukrainy, rejonu wokół Lwowa, Ruś Biała - lub też Białoruś - nazwą, która przylgnęła do Białorusi. Dawna wschodnia część Czechosłowacji, która leży teraz na Ukrainie, wciąż zwie się Rusią Zakarpacką (dla odróżnienia od reszty Ukrainy), ale poza tym nazwa „Rusini" w odniesieniu do Ukraińców przetrwała jedynie w starych książkach i wyrażeniach. Spolonizowani szlachcice ukraińscy, na przykład, nazywali siebie po łacinie Rusinami narodowości polskiej, gente Rutheni natione Poloni. Rusini, lecz nie Rosjanie: od najwcześniejszych dni zwierzchnictwa rosyjskiego większość ukraińskiej elity uważała, że różni się wyraźnie od swoich północnych sąsiadów. Po zniszczeniu Kijowa Złota Orda rządziła Moskwą, ale Ukraina znalazła się pod łagodniejszymi rządami Polaków i Litwinów. Może dzięki temu zrządzeniu losu, a może dlatego, że leżała bliżej Zachodu, rozwinęła inny rodzaj wrażliwości estetycznej i inne zwyczaje niż Moskwa, inny język i inną pamięć historyczną. Przez wiele stuleci podróżnicy odwiedzający Ukrainę byli pod wrażeniem silnego poczucia własnej tożsamości tego regionu. Już Maksymilian Emanuel, książę Wirtembergii, który podróżował po Ukrainie w XVIII wieku, mógł napisać o Ukraińcach, że „chcą być ludźmi wolnymi, niepoddanymi ani Polsce, ani Moskwie, dlatego zawsze walczą o swoje prawa i przywileje". Różnice uderzyły nawet Rosjan odwiedzających ten region w tamtym czasie i później. W 1803 roku rosyjski sędzia odwiedził Ukrainę i zapisał w dzienniku: „Tu są inne twarze, inne zwyczaje, inne ubiory, inny system, słyszę też inny język. Czy tu jest granica imperium? Czy wkraczamy do innego państwa?". Choć było oczywiste, że Ukraina różni się od Rosji, to jednak z punktu widzenia dziewiętnastowiecznych Rosjan (i niektórych Ukraińców) nie była aż tak inna, jak Anglia czy Francja. Zarówno Rosja, jak i Ukraina miały te same korzenie - wschodniosłowiańskie i prawosławne; oba narody mówiły zrozumiałymi dla siebie 120 • MIĘDZY WSCHODEM A ZACHODEM językami. Ukraińcy - w opinii Rosjan - nie posiadali też tak rozwiniętej kultury, jak oni. Ponieważ Rosjanie byli zdobywcami, rosyjski dużo wcześniej stał się językiem literackim. W połowie XIX wieku językiem literackim dla Ukraińców był język polski, a sam ukraiński miał status chłopskiej gwary. W tym czasie pierwsze utwory literackie w języku ukraińskim często były satyrami i w równym stopniu miały wyśmiewać język, co go celebrować. Aż do epoki poetów odrodzenia narodowego Ukraińcy, którzy pragnęli większego uznania, pisali często po rosyjsku; najlepszym tego przykładem jest chyba Mikołaj Gogol. Istniały, oczywiście, ukraińskie pieśni ludowe, podania i legendy, bardzo lubiane i spisywane w XIX stuleciu, ale te, w przekonaniu Rosjan nie wystarczały, żeby podtrzymać tożsamość narodową: żadne nie wydawały się im na tyle wartościowe czy na tyle ukraińskie, żeby uznać Ukrainę za niezależny kraj. Tak uważali Rosjanie, a niekiedy i sami Ukraińcy. To prawda, że zachodnia Ukraina miała własną religię: kościół greckokatolicki, hybrydę stworzoną przez unię brzeską 1596 roku. Grekokatolicy, zwani niekiedy unitami, stanowili doskonałą mieszankę ludów pogranicza, byli lojalni wobec papieża, lecz przestrzegali obrządku prawosławnego