Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Ze światem zjawisk związani jesteśmy węzłami przyczynowymi; niemniej w świecie „myślnym" możemy być wolni. Determinacja jest prawem zjawisk, a wolność - rzeczy samych w sobie; to było rozwiązanie antynomii, dokonane przez rozum praktyczny. Wolność nie jest jedynym postulatem praktycznego rozumu; są jeszcze dwa inne: nieśmiertelność duszy i istnienie Boga. Nieśmiertelność niezbędna jest jako warunek postępu w moralności, Bóg zaś jako gwarancja sprawiedliwości. I te dwa wielkie zagadnienia metafizyki, których rozum teoretyczny nie mógł rozwiązać, zostają rozwiązane przez rozum praktyczny. Przewaga rozumu praktycznego w tych ostatecznych kwestiach metafizycznych pochodzi stąd: rozum teoretyczny jest skrępowany zjawiskami, na których opiera swe rozumowania i poza które nie może wykroczyć; rozum praktyczny zaś nie jest przez nie skrępowany i przeto łatwiej dosięga absolutu. To była nowa koncepcja Kanta: że prawdy metafizyczne poznaje nie rozum teoretyczny, lecz praktyczny, wedle postulatów woli i działania. Nie ma przy tym niezgody między obu funkcjami rozumu, boć krytyka poznania nie doprowadza do wniosku, że nie ma wolności, nieśmiertelności i Boga, ale jedynie, że ich w świecie zjawisk nie ma. Co prawda, krytyka rozumu teoretycznego zdaje się prowadzić do tego, że wolność, nieśmiertelność, Bóg - to tylko ideały, tymczasem rozum praktyczny przypisuje im realne istnienie; jednakże instancje te nie są sobie równe: rozum praktyczny, nie ulegający sugestii zjawisk, ma pierwszeństwo (Primat der praktischen Vernunft). 3. KRYTYKA WŁADZY SĄDZENIA. Kant doszedł z czasem do przekonania, że prawdy powszechne i konieczne znajdują się nie tylko w dziedzinie poznania i działania, ale także i upodobania estetycznego. Przeto obok krytyki poznania i etyki znalazł jeszcze w filozofii miejsce na estetykę. (Kant zresztą nie używał wyrazu „estetyka" w tym znaczeniu; nazywał tę dyscyplinę „krytyką władzy sądzenia", bo w XVIII w. „sądzenie", „sąd" oznaczały specjalnie sąd smaku, ocenę estetyczną). Kant nie miał doświadczenia w sprawach artystycznych; ale brak ten zastąpił oczytaniem i systematyczną analizą zjawisk estetycznych. Korzystał z literatury estetycznej, głównie angielskiej, która przodowała w XVIII w., i nawiązując do jej obserwacji i refleksji umiał określić odrębny charakter sądów estetycznych i wydzielić ich zakres tak dokładnie, jak nikt przed nim. Pierwszą cechą wyodrębniającą upodobania estetyczne jest ich bezinteresowność. Kant rozumiał przez to, że upodobanie estetyczne jest niezależne od realnego istnienia podobającego się przedmiotu, że podoba się samo jego wyobrażenie. Cecha ta stanowi podstawę oddzielenia upodobania estetycznego od innego rodzaju upodobań, a także podstawę oddzielenia postawy estetycznej od postawy moralnej, dla której jest bardzo istotne, aby dobro było realizowane, a nie pozostawało w sferze wyobrażeń. Drugą znów cechą upodobania estetycznego jest jego bezpojęciowość. Napawamy się bezpośrednim wrażeniem pięknej rzeczy, a nie pojęciem, jakie o niej mamy. Ta cecha stanowi z kolei podstawę oddzielenia postawy estetycznej i poznawczej. Przedmiotem upodobania estetycznego jest nie cała rzecz, lecz tylko jej forma. W formie tedy jedynie leży piękno rzeczy. Ta cecha upodobania estetycznego daje znów podstawę do oddzielenia go od upodobania zmysłowego. Kiedyż rzeczy wywołują w nas to tak szczególne upodobanie estetyczne? Wtedy, gdy powodują upodobanie całego naszego umysłu. Nie wywoła upodobania estetycznego ani samo wrażenie, ani samo wyobrażenie, ani sam sąd, ale ich łączne działanie. Dopiero wtedy wykwita w nas to szczególne uczucie zadowolenia, które zowiemy estetycznym. Nie jest ono ani prostym zadowoleniem zmysłów, ani prostym zadowoleniem myśli. Podoba się estetycznie to, co odpowiada całemu naszemu umysłowi, co umie pobudzić działanie wszystkich jego władz; przedmioty estetyczne są to zatem przedmioty zbudowane odpowiednio do natury podmiotu