Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Góring próbował odnieść zwycięstwo nad W. Brytanią przez samo bombardowanie strategiczne, tzn. niezależne od działań lądowych i morskich. Natomiast w koncepcjach anglo-amerykańskich bombardowanie strategiczne odgrywało naczelną rolę. Było to wyrazem nastawienia się na wojnę na wyczerpanie. Jeśli okres wojny ruchomej był zdecydowanie korzystny dla Niemiec, to okres wojny materiałowej miał dla nich zarówno złe, jak i dobre strony. Wprawdzie przeciwnicy Niemiec rozporządzali rosnącą przewagą materiałową i liczebną, ale ten typ wojny wykluczał sukcesy błyskawiczne. Bitwa materiałowa utrudniała zaskoczenie, umożliwiała przygotowanie odwrotu i uniknięcie okrążenia. W rezultacie wzrosła też liczba zabitych i rannych w stosunku do liczby jeńców. Trzeba zaś pamiętać, że optymalny suk- 440 ces bitewny polega nie na zabiciu maksymalnej liczby żołnierzy przeciwnika, lecz na ich zdezorganizowaniu, wyrażającym się w liczbie wziętych do niewoli. Pod tym względem Niemcy odnosili w pierwszym okresie większe sukcesy niż później ich przeciwnicy. Ponadto bitwa ^materiałowa daje pewną przewagę obronie nad atakiem. Jeden czołg niemiecki zajmujący pozycję obronną niszczył z reguły jeden lub kilka czołgów przeciwnika, zanim sam został zniszczony. Klasycznym przykładem przewagi obrony nad atakiem była wielomiesięczna niemiecka obrona Monte Cas-sino. Na froncie wschodnim, gdzie w pierwszym rzędzie zaznaczała się całkowita przewaga liczebna wojsk radzieckich, ofensywa przeciw Niemcom prowadziła do olbrzymich strat po stronie atakujących. O ostatecznym wyniku wojny zdecydowała całkowita przewaga zasobów ludzkich i przemysłowych koalicji Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych i W. Brytanii. Niemcy jednak były pod tym względem przeciwnikiem poważnym. W 1939 r. były one zdolne do prowadzenia tylko krótkotrwałej wojny z powodu braku surowców. Zależność Niemiec od importu surowców w 1939 r.14: Boksyty Nikiel Cyna Kauczuk Miedź 99% 95% 90% 80% 70% Materiały pędne Ołów Żelazo Cynk - 66% - 50% - 45% - 25% Dzięki podbojom sytuacja pod tym względem znacznie się poprawiła. Z wyjątkiem materiałów pędnych Niemcy aż do końca nie odczuwali poważniejszego braku surowców. Dopiero po utracie ropy rumuńskiej w lecie 1944 r. i zniszczeniu dużej liczby fabryk benzyny syntetycznej przez lotnictwo anglo-amerykańskie brak paliwa płynnego stał się 'jedną z przyczyn klęski wojsk niemieckich. Do niemieckiej machiny zbrojeniowej wprzągnięto przemysł krajów podbitych. Koszty finansowe zbrojeń przerzucono w ogromnej mierze na ich barki. Jednocześnie ograbiano je 14 H. D. P e t z i n a. Der nationalsozialistische Vierjahresplan von 1936. Entstehung, Verlauf, Wirkungen, Mannheim 1965, s. 161-163. 441 z żywności, surowców i urządzeń przemysłowych, dzięki czemu potencjał przemysłowy Niemiec wzrósł bardzo poważnie w stosunku do okresu przedwojennego. Niemiecka produkcja zbrojeniowa osiągnęła największą wydajność w 1944 r. Sytuacja żywnościowa Niemców - kosztem straszliwego głodu w krajach podbitych - była znacznie lepsza niż w I wojnie światowej. Wywiezieni przymusowo robotnicy cudzoziemscy, jeńcy i więźniowie zastąpili z dużą nadwyżką pracę Niemców, których dzięki temu można było w większej liczbie wciągnąć do wojska. Toteż oceniając sukcesy, a następnie długotrwały zacięty opór Niemiec hitlerowskich w wojnie prawie z całym światem, trzeba pamiętać, że pod względem gospodarczym prowadziły ją one w oparciu o zasoby olbrzymich obszarów podbitych, eksploatowanych w najbardziej barbarzyński sposób. Ujemną stroną tej bezwzględnej eksploatacji i towarzyszącego jej potwornego terroru policyjnego było zrodzenie się masowego ruchu oporu narodów podbitych. Z tego punktu widzenia przełomowe znaczenie miał wybuch wojny ze Związkiem Radzieckim. Wyrwała ona narody ze stanu apatii spowodowanej klęskami, wzbudziła nowe nadzieje, a przede wszystkim położyła kres sparaliżowaniu lewicy. Komuniści znaleźli się wnet w czołówce ruchów partyzanckich i sabotażowych. Ruch oporu rósł odtąd gwałtownie, wiążąc .coraz większe niemieckie siły wojskowe. W najtrudniejszej sytuacji znaleźli się Niemcy na okupowanych terenach Związku Radzieckiego, Jugosławii i Grecji, gdzie stopniowo tracili kontrolę nad rozległymi połaciami kraju mimo zaangażowania poważnych sił wojskowych i stosowania najokrut-niejszych represji. Silny też był ruch sabotażowy i partyzancki w Polsce. Na terenie Związku Radzieckiego potężny ruch partyzancki pozostawał w bardziej bezpośrednim związku z działaniami radzieckiej armii regularnej. Podobnie w innych krajach, jak Włochy (po upadku Mussoliniego) i Francja, dochodziło później do zakrojonych na dużą skalę działań partyzanckich w okresie bezpośrednio poprzedzającym wyzwolenie. Nawet w Czechach, kontrolowanych przez Niemców najściślej, udał się 26 maja 1942 r. zamach na szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy i zastępcę protektora Czech i Moraw (od 27 września 1941 r.), Rein- 442 harda Heydricha