Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Stopniowo, w procesie interakcji, w dziecku wytwarza się system oczekiwań związanych z kontynuacją gdyż, choć poszczególne gratyfikacje różnią się od siebie, płyną jednak wszystkie z tego samego źródła-od matki. Można przyjąć, że w procesie tym już na długo przed rozwojem mowy zachodzi proces generalizacji-pewne działania matki interpretowane są przez dziecko jako sygnały aozwalające oczekiwać pewnych gratyfikacji: tak np.dziecko może interpretować odgłos kroków matki lub ton jej głosu Wydaje się, że jedną z głównych przyczyn ważności erotycz@egoaspektu stosunku dziecka do matki jest fakt, iż gratyfikacje erotyczne łatwo nabierają znaczenia symbolicznego, 94 yż kontakt cielesny dominuje przy opiece matki nad dzieckiem. Pobudliwość erotyczna ma jedną niezmiernie ważną BBlasność: jest ona rozproszona (diffuse) , przez co jakikolBiekrodzaj kontaktu cielesnego ma znaczenie pobudzające, łóowoduje to, że erotyzm jest wyjątkowo wygodnym "prze tajnikiem"znaczeń symbolicznych. W procesie tym więc 9 Oecko przesuwa swą uwagę ze stymulacji erotycznej jako ta. Perspektywy teoretyczne klej na p o s 1 a w ę (attitude) matki, wyrażaną przez stymulację przyjemną erotycznie. Dopiero z chwilą zaistnienia tego przejścia możemy mówić, że dziecko stało się zależne od m ił o ś c i do matki, a nie tylko od sp-ecyficznych przyjemności dostarczanych mu przez nią. Dopiero też wówczas postawa'miłości do matki może być motywacją do pogodzenia się z karami, gdyż postawa ta zachowuje swą trwałość również i wtedy, gdy wiele specyficznych rodzajów przyjemności dostarczanych uprzednio dziecku zaczyna zanikać. W tej chwili jest dla nas najważniejsze, że pod względem uczuciowym interakcje dziecka i matki są n i e 1 y I k o procesem wzajemnej gratyfikacji potrzeb, lecz, z punktu widzenia dziecka, są one również procesem uczenia się znaczeń symbolicznych skomplikowanego systemu działań, podejrdowanychprzez matkę, uczenia się treści uczuć kryjących się za tymi działaniami, wzajemnej ich współzależności, a tym samym i skutków działań własnych. Można powiedzieć, że między matką a dzieckiem rozwija się skomplikowany język komunikacji emocjonalnej. Tylko wtedy, gdy dziecko opanuje już ten język na względnie wysokim poziomie, można powiedzieć, że nauczyło się ono kochać swą matkę i być od tej miłości zależnym. Mamy więc do czynienia z przejściem od, zależności poprzez przyjemność" (pleasure dependence) do, zależności poprzez uczucie" (loże dependence) . Jednym z najważniejszych aspektów uczenia się kochania i bycia kochanym jest internalizacja wspólnej kultury-symboliki ekspresji, która umożliwia dziecku wyrażanie i k om u n i k o w ani e matce swych uczuć oraz rozumienie uczuć matki skierowanych do niego. Wydaje się, że superego może zacząć się rozwijać dopiero wówczas, gdy w wystarczająco wysokim stopniu zinternalizowanyzostał system poznawczy i system symboliki ekspresjkdopiero bowiem wówczas dziecko zdolne jest do zrozumienia poznawczego i emocjonalnego znaczenia ograniczeń i zakazów na nie nałożonych. Dziecko musi dojrzeć do odgrywania w systemie interakcji społecznych pewnej odpowie d z i a I ne j (responsible) roli: musi zrozumieć, że uczucia in. Superego a teoria systemów społecznych pych ludzi wobec niego zależą od zgodności zachowania jego i innych z pewnymi wzajemnie obowiązującymi regułami zachowania (standards of conduct) . Tylko z chwilą uzależnienia się od wiłości matki może dziecko odczuwać skuteczny w swyi wpływie na zachowanie lęk przed ryzykowaniem utraty tej miłości przez zachowanie niezgodne z oczekiwaniami matki. Z powyższych rozważań wynikają istotne wnioski dotyczące charakteru procesu idemtyfikacji, jako zasadniczego mechanizmu kształtowania się superego. Jeśli rozważania te są słuszne, istota zagadnienia leży w procesie internalizacji wspólnej kultury, a w tym trzech jej zasadniczych elementów: systemu poznawczego, systemu symboliki ekspresji i systemu norm moralmch. Po pierwsze, należy tu stwierdzić, że 1 y I k o systemy symboli kulturowych mogą być mternalizowane. Obiekt może być pożądany (cathected) , poznawany i oceniany, jako taki nie może jednak wejść w skład osobowości: ujęcie takie jest właściwe tylko przy uwzględnieniu, że wspólna kultura, będąc niewątpliwie częścią osobowości, nie jest jednak jej całością. Można mówić o podobieństwie dwó-eh osób, jeśli łączą je pewne istotne elementy wspólnej kultury. Ponieważ jednak role społeczne są dość zróżnicowane, należy zawsze powiedzieć, które elementy tej kultury są wspólne