Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Stopniowo, w procesie interakcji, w dziecku wytwarza si� system oczekiwa� zwi�zanych z kontynuacj� gdy�, cho� poszczeg�lne gratyfikacje r�ni� si� od siebie, p�yn� jednak wszystkie z tego samego �r�d�a-od matki. Mo�na przyj��, �e w procesie tym ju� na d�ugo przed rozwojem mowy zachodzi proces generalizacji-pewne dzia�ania matki interpretowane s� przez dziecko jako sygna�y aozwalaj�ce oczekiwa� pewnych gratyfikacji: tak np.dziecko mo�e interpretowa� odg�os krok�w matki lub ton jej g�osu Wydaje si�, �e jedn� z g��wnych przyczyn wa�no�ci erotycz@egoaspektu stosunku dziecka do matki jest fakt, i� gratyfikacje erotyczne �atwo nabieraj� znaczenia symbolicznego, 94 y� kontakt cielesny dominuje przy opiece matki nad dzieckiem. Pobudliwo�� erotyczna ma jedn� niezmiernie wa�n� BBlasno��: jest ona rozproszona (diffuse) , przez co jakikolBiekrodzaj kontaktu cielesnego ma znaczenie pobudzaj�ce, ��owoduje to, �e erotyzm jest wyj�tkowo wygodnym "prze tajnikiem"znacze� symbolicznych. W procesie tym wi�c 9 Oecko przesuwa sw� uwag� ze stymulacji erotycznej jako ta. Perspektywy teoretyczne klej na p o s 1 a w � (attitude) matki, wyra�an� przez stymulacj� przyjemn� erotycznie. Dopiero z chwil� zaistnienia tego przej�cia mo�emy m�wi�, �e dziecko sta�o si� zale�ne od m i� o � c i do matki, a nie tylko od sp-ecyficznych przyjemno�ci dostarczanych mu przez ni�. Dopiero te� w�wczas postawa'mi�o�ci do matki mo�e by� motywacj� do pogodzenia si� z karami, gdy� postawa ta zachowuje sw� trwa�o�� r�wnie� i wtedy, gdy wiele specyficznych rodzaj�w przyjemno�ci dostarczanych uprzednio dziecku zaczyna zanika�. W tej chwili jest dla nas najwa�niejsze, �e pod wzgl�dem uczuciowym interakcje dziecka i matki s� n i e 1 y I k o procesem wzajemnej gratyfikacji potrzeb, lecz, z punktu widzenia dziecka, s� one r�wnie� procesem uczenia si� znacze� symbolicznych skomplikowanego systemu dzia�a�, podejrdowanychprzez matk�, uczenia si� tre�ci uczu� kryj�cych si� za tymi dzia�aniami, wzajemnej ich wsp�zale�no�ci, a tym samym i skutk�w dzia�a� w�asnych. Mo�na powiedzie�, �e mi�dzy matk� a dzieckiem rozwija si� skomplikowany j�zyk komunikacji emocjonalnej. Tylko wtedy, gdy dziecko opanuje ju� ten j�zyk na wzgl�dnie wysokim poziomie, mo�na powiedzie�, �e nauczy�o si� ono kocha� sw� matk� i by� od tej mi�o�ci zale�nym. Mamy wi�c do czynienia z przej�ciem od, zale�no�ci poprzez przyjemno��" (pleasure dependence) do, zale�no�ci poprzez uczucie" (lo�e dependence) . Jednym z najwa�niejszych aspekt�w uczenia si� kochania i bycia kochanym jest internalizacja wsp�lnej kultury-symboliki ekspresji, kt�ra umo�liwia dziecku wyra�anie i k om u n i k o w ani e matce swych uczu� oraz rozumienie uczu� matki skierowanych do niego. Wydaje si�, �e superego mo�e zacz�� si� rozwija� dopiero w�wczas, gdy w wystarczaj�co wysokim stopniu zinternalizowanyzosta� system poznawczy i system symboliki ekspresjkdopiero bowiem w�wczas dziecko zdolne jest do zrozumienia poznawczego i emocjonalnego znaczenia ogranicze� i zakaz�w na nie na�o�onych. Dziecko musi dojrze� do odgrywania w systemie interakcji spo�ecznych pewnej odpowie d z i a I ne j (responsible) roli: musi zrozumie�, �e uczucia in. Superego a teoria system�w spo�ecznych pych ludzi wobec niego zale�� od zgodno�ci zachowania jego i innych z pewnymi wzajemnie obowi�zuj�cymi regu�ami zachowania (standards of conduct) . Tylko z chwil� uzale�nienia si� od wi�o�ci matki mo�e dziecko odczuwa� skuteczny w swyi wp�ywie na zachowanie l�k przed ryzykowaniem utraty tej mi�o�ci przez zachowanie niezgodne z oczekiwaniami matki. Z powy�szych rozwa�a� wynikaj� istotne wnioski dotycz�ce charakteru procesu idemtyfikacji, jako zasadniczego mechanizmu kszta�towania si� superego. Je�li rozwa�ania te s� s�uszne, istota zagadnienia le�y w procesie internalizacji wsp�lnej kultury, a w tym trzech jej zasadniczych element�w: systemu poznawczego, systemu symboliki ekspresji i systemu norm moralmch. Po pierwsze, nale�y tu stwierdzi�, �e 1 y I k o systemy symboli kulturowych mog� by� mternalizowane. Obiekt mo�e by� po��dany (cathected) , poznawany i oceniany, jako taki nie mo�e jednak wej�� w sk�ad osobowo�ci: uj�cie takie jest w�a�ciwe tylko przy uwzgl�dnieniu, �e wsp�lna kultura, b�d�c niew�tpliwie cz�ci� osobowo�ci, nie jest jednak jej ca�o�ci�. Mo�na m�wi� o podobie�stwie dw�-eh os�b, je�li ��cz� je pewne istotne elementy wsp�lnej kultury. Poniewa� jednak role spo�eczne s� do�� zr�nicowane, nale�y zawsze powiedzie�, kt�re elementy tej kultury s� wsp�lne
