Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Jedynie tylko drobni i średniorolni chłopi cierpieli biedę, wypierani często ze swych gospodarstw przez wielkich właścicieli ziemskich, którzy stosowali obecnie w gospodarce rolnej wskazania i doświadczenie przyjęte z krajów o wyższej kulturze rolnej, z Kartaginy czy Egiptu. Na język łaciński przetłumaczono książkę Kartagińczyka Magona o rolnictwie. Ta właśnie gałąź literatury naukowej rozwinęła się następnie w Rzymie, odpowiadała bowiem najlepiej praktycznemu umysłowi Rzymian. Według wskazań Katona najwięcej korzyści rokował majątek ziemski o wielkości 240 iugerów (1 iuger równał się 1/4 ha), a więc odpowiadający dzisiejszym 60 ha. Powinien on być położony przy głównej drodze, w sąsiedztwie miast gwarantujących łatwy zbyt, a nastawiać się przede wszystkim na gospodarkę oliwną i winną, które to produkty chronione przed importem obcych produktów cłami protekcyjnymi, zdobywały coraz nowe rynki zbytu w Europie Zachodniej, zwłaszcza w Galii. Te kultury rozszerzały się kosztem mało zyskownej uprawy zbóż na żyznych obszarach nizinnych i nadbrzeżnych. Natomiast w górach, na gruntach uboższych, rozwinęła się na wielką skalę hodowla bydła, nierogacizny, wołów i owiec, którą uważał Katon za najzyskowniejszy rodzaj gospodarki. Nie dysponując większymi zasobami finansowymi nie mógł chłop, pozbawiony opieki państwa, tzn. rządzącej Rzymem arystokracji senatorskiej, konkurować z bogatymi właścicielami, brakowało mu bowiem środków na zakup niezbędnych narzędzi do produkcji wina czy oliwy, na zakup niewolników, sprzężaju czy wybudowanie koniecznych budynków gospodarczych. Chłopska gospodarka musiała się więc z konieczności ograniczać do tradycyjnych kultur, a te zapewniały tylko skromny tryb życia. Rzemiosło i handel Aczkolwiek rzemiosło rzymskie, w ogóle italskie, nie miało bogatych tradycji, jeśli oczywiście nie uwzględnia się produkcji rzemieślniczej Greków i Etrusków, później Kampanów, to jednak utworzenie pojemnego rynku zbytu, zwłaszcza w Europie Zachodniej i Środkowej, dokąd rzadziej docierały wyroby rzemiosła greckiego czy hellenistycznego, pobudziło do zwiększonej produkcji ośrodki rzemieślnicze Italii. Dotyczyło to zwłaszcza rzemiosła metalurgicznego Etrurii oraz Kampanii, opartego na rodzimych złożach rud. Do największego rozkwitu doszła produkcja naczyń glinianych z czerwonej glinki, koncentrująca się w Arretium, w Etrurii, i jego okolicy. Miała ona z biegiem czasu przyjąć się na całym terenie państwa rzymskiego, wyrabiana w różnych ośrodkach prowincjonalnych, zwłaszcza w Galii, jako tzw. terra sigillata. Do szczególnego jednak rozkwitu doszedł teraz handel. Napływ bogactw, wzrost zapotrzebowania na towary obcego pochodzenia, głównie luksusowe, import zboża, stworzyły bodźce do rozwoju handlu, któremu sprzyjał ogromny rynek i pojawienie się pieniądza rzymskiego; stał się on w zachodniej części państwa rzymskiego prawie wyłącznym środkiem płatniczym. Do rozwoju handlu przyczyniła się szczególnie rozbudowa dróg, w czym Rzymianie okazali się mistrzami. Poza starą via Appia, biegnącą z Rzymu do Kapui, następnie przedłużoną do Brundisium nad Adriatykiem i prowadzoną dalej na terenie Półwyspu Bałkańskiego aż do Thessalonike jako via Egnatia, zbudowali Rzymianie dalsze drogi, jak via Flaminia przez Umbrię do Ariminum nad Adriatykiem, via Aurelia ciągnąca się wzdłuż wybrzeża M. Tyrreńskiego, via Cassia przez Etrurię czy via Postumia z Akwilei do Genui. Do wielkiego znaczenia doszedł port w Puteoli, na terenie Kampanii, który stał się głównym punktem kontaktów Wschodu hellenistycznego z Italią. Kupcy rzymscy i italscy pojawili się równocześnie w znacznej liczbie na Wschodzie; od końca Ii w. ich obecność poświadczona jest na wyspie Delos, wielkim rynku niewolniczym. Początki kryzysuŃ ustroju rzymskiego W wyniku podboju świata śródziemnomorskiego i wywołanych tym przeobrażeń społecznych tradycyjny ustrój Rzymu zaczął się załamywać. Zalążki tego procesu wystąpiły już wprawdzie wcześniej, ale dopiero stworzenie imperium przyspieszyło kryzys ustrojowy. Rzym formował się w pierwszych wiekach republiki w oparciu o wzory miasta-państwa, którego cechą była jednoroczność (annuitas) urzędów republikańskich, bezpośredni udział obywateli w życiu politycznym państwa. Dopóki terytorium Rzymu było niewielkie, a zakres spraw urzędowych ograniczony, system ten funkcjonował sprawnie. Odnosi się to do V i Iv w. W miarę jednak, jak Rzym w Iii i Ii w. przeobraził się w wielkie imperium, podstawowe organy Rzymu, senat, magistratura, zgromadzenia ludowe, zaczęły pracować wadliwie. Ujawniła się mianowicie przewaga jednego czynnika, tj. senatu, będącego narzędziem polityki ekspansji, kosztem pozostałych organów . Co więcej, zarysowała się przepaść między interesami nobilitas, arystokracji senatorskiej, z jednej strony, a masami chłopskimi, które wypełniały komicja, z drugiej. Podczas gdy arystokracja senatorska uważała wojny, wiążące się z nimi powiększenie terytorium państwa, łupy zagarniane w ciągu wojen za swój najważniejszy cel, który utożsamiała z interesami państwa rzymskiego, chłopi rzymscy nie widzieli w dalszym prowadzeniu polityki ekspansji żadnej korzyści dla siebie, wprost przeciwnie, traktowali ją jako źródło swych nieszczęść osobistych i gospodarczych. Dlatego też w Ii w. coraz trudniej było arystokracji senatorskiej mobilizować chłopów do służby wojskowej, coraz częstsze były wypadki niesubordynacji, dyscyplina wojskowa uległa rozluźnieniu, rozpolitykowane wojsko nie biło się już z taką wytrwałością i dzielnością jak w dawnych wiekach. Te zarysowujące się w ciągu Ii w. przeciwieństwa były konsekwencją przemian, jakie dokonały się w społeczeństwie rzymskim w okresie podbojów, jak również przeobrażeń gospodarczych, zaznaczających się w ekonomice Italii