Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard

Katon Starszy, uchodzi³ za symbol cnót „rzymskich". 7 Chodzi tu o wp³ywy, jakie mieli w pañstwie partyjskim ¯ydzi babiloñscy, ¿yj¹cy tam w wielkiej liczbie potomkowie wygnañców z pocz¹tku VI w. p.n.e. („niewola babiloñska" — por. przypis 87 do czêœci Mesjasz). 8 Tak brzmi to miejsce u Swetoniusza w przek³adzie J. Niemirskiej-Pliszczyñskiej: „¯ydów wypêdzi³ z Rzymu za to, ¿e bezustannie wichrzyli, pod¿egani przez jakiegoœ Chrestosa." (Klau diusz 25). Wed³ug wybitnego znawcy wczesnego chrzeœcijañstwa, Marcela Simona, „s³ynny tekst historyka Swetoniusza, relacjonuj¹cy, ¿e ten¿e Klaudiusz wypêdzi³ z Rzymu ¯ydów, którzy burzyli siê impulsore Chresto, nale¿y bez w¹tpienia wi¹zaæ z pocz¹tkami chrzeœcijañskiego apostolstwa w stolicy (49 r.). Chrestus, którego osob¹ Swetoniusz bli¿ej siê nie zainteresowa³, jest to prawdopodobnie Chrystus, wziêty przez historyka — lub te¿ przez Ÿród³o, jakim siê pos³u¿y³, a móg³ nim byæ raport policyjny zachowany w cesarskich archiwach — za osobê ¿yj¹c¹. Edykt o wygnaniu, zdaje siê. obj¹³ bez ró¿nicy ¯ydów i chrzeœcijan, których dotyczy³ w tej mierze, w jakiej propaganda chrzeœcijañska szerzy³a siê w ³onie gminy ¿ydowskiej i wprowadza³a tam ferment." (Cywilizacja wczesnego chrzeœcijañstwa. I—IV w., przek³ad E. B¹kowskiej, PIW 1979, s. 193). Niektórzy uczeni interpretuj¹ równie¿ „powszechn¹ chorobê œwiata cywilizowanego", o której mówi Klaudiusz w liœcie do Aleksandryjczyków, jako aluzjê do chrzeœcijañstwa. 9 Tacyt dodaje: „Te zagadkowe s³owa przepowiada³y Wespazjana i Tytusa." (Dzieje V 13, przek³ad S. Hammera). 10 Swetoniusz (Wespazjan 16) pisze o czterdziestu miliardach sesterców (denar równa³ siê czterem sestercom), badacze uwa¿aj¹ jednak tê sumê za omy³kowo zawy¿on¹ (dziesiêciokrotnie?) przez autora lub przepisywaczy jego dzie³a. 11 Swetoniusz, Wespazjan 23. 12 Krzywda Juliusza Cywilisa polega³a na fa³szywym oskar¿eniu go o zdradê, uwiêzieniu i odes³aniu do Rzymu, sk¹d wróci³ dopiero po objêciu w³adzy przez Galbê (Tacyt, Dzieje IV 13). 13 Dzieje IV 54. 14 Dzieje IV 67. 15 „Pola Dziesiêcinne" by³y zaludnione przez osadników z galijskiej strony Renu (Tacyt, Germania 29), którzy p³acili dziesiêcinê. 16 W Aleksandrii znajdowa³a siê s³awna œwi¹tynia Sarapisa (Serapisa) — bóstwa hellenistycznego, ³¹cz¹cego w sobie niektóre cechy egipskiego Ozyrysa i g³ównych bogów greckich — do której pielgrzymowali chorzy, gdy¿ Sarapis by³ bogiem-uzdrowicielem. 17 Dzieje IV 82. 18 Oba powiedzenia cytuje Swetoniusz: Wespazjan 23 i 24. 19 Swetoniusz, Tytus 8. 20 Prawdziwe „domy narodowe" — ta uwaga nawi¹zuje zapewne do koncepcji Volksheimów u naszych zachodnich s¹siadów, która mia³a charakter równie wszechogarniaj¹cy. 21 Kampania, kraina nad Morzem Tyrreñskim s¹siaduj¹ca na pó³nocy z Lacjum (gdzie na pó³nocy, na pograniczu z Sabinum, le¿a³ Rzym), by³a nazywana „Szczêœliw¹", gdy¿ uchodzi³a za najpiêkniejszy i najbardziej urodzajny region Italii. 22 Swetoniusz, Tytus 1. 23 Pompeii — liczba mnoga, st¹d obecnie przyjêta jest raczej nazwa polska równie¿ w liczbie mnogiej: Pompeje. 24 Rodzinnym miastem Horacego by³a Wenuzja (dziœ. Venosa) w p³d. Apulii, krainie rozci¹gaj¹cej siê na wysokoœci Kampanii, tyle ¿e po adriatyckiej stronie Italii. 25 Pliniusz M³odszy opisa³ wybuch Wezuwiusza, relacjonuj¹c œmieræ wuja, w liœcie do historyka Tacyta (VI 16). 26 Gigantomachia — bitwa gigantów, olbrzymich synów Ziemi i Nieba, z bogami olimpijskimi, wspomaganymi przez Heraklesa; by³ to jeden z ulubionych tematów sztuki staro¿ytnej, m.in. s³awnego fryzu na pergameñskim o³tarzu Zeusa, obecnie znajduj¹cym siê w Berlinie (Kasjusz Dion pisze o wybuchu Wezuwiusza w ks. 66, 22—23 swoich Dziejów rzymskich). 27 Wielka Grecja — nazwa Sycylii i p³d. Italii w okresie tzw. Wielkiej Kolonizacji greckiej (VIII—VI w. p.n.e.). 28 Powieœæ Ostatnie dni Pompei, najpopularniejsze (jeszcze teraz filmowane) dzie³o angiel skiego pisarza E. G. Bulwera lorda Lyttona (1803—1873), zosta³a wydana w Polsce w r. 1840 i od tego czasu by³a wielokrotnie wznawiana. Byæ mo¿e, zainteresowanie autora twórczoœci¹ Bulwera mia³o wp³yw na pojawienie siê w tej ksi¹¿ce jednej z najbarwniejszych postaci wczesnorenesansowych W³och, jak¹ by³ Cola di Rienzo (por. s. 189 i 262), któremu Bulwer poœwiêci³ powieœæ Rienzi, czyli Ostatni trybun (wydanie polskie — 1883). Ale by³ te¿ autor wielkim mi³oœnikiem Wagnera, który na ksi¹¿ce Bulwera opar³ libretto swojej opery pod tym samym tytu³em. 29 Wielki S³ownik ³aciñsko-polski pod redakcj¹ M. Plezi, t. V 1979, notuje dwa znaczenia tego s³owa: „galeria" i „archiwum". 30 Dzieje IV 2. 31 Swetoniusz, Domicjan 9. 32 Por. przypisy 1 i 8 do czêœci Mesjasz. W styczniu 27 r. p.n.e. senat uchwali³ zmianê nazwy sierpnia z Sextilis („szóstek") na Augustus, uzasadniaj¹c to szczególnymi zwi¹zkami cesarza z tym miesi¹cem: m.in. obj¹³ w nim swój pierwszy konsulat, odby³ trzy triumfalne wjazdy do Rzymu itd. 33 Chodzi o po¿ar œwi¹tyni w r. 69 w czasie wojny miêdzy Witeliuszem i Wespazjanem, por. s. 181. 34 Prodigio par est cum nobilitate senectus (satyra 4, 97). 35 Swetoniusz, Domicjan 21. 36 Sprawa nie przedstawia siê tak jednoznacznie. Kszta³towanie siê prymatu rzymskiego w Koœciele by³o d³ugim, kilkuwiekowym procesem, a pierwszym biskupem rzymskim, którego mo¿na nazwaæ rzeczywistym papie¿em, by³ dopiero Damazy (366—384) — por. s. 381. 37 Z tych dwu Flawii Domicylli historyczna jest zapewne tylko ¿ona Flawiusza Klemensa, któr¹ rozdwoi³a niejasnoœæ przekazów i legenda. 38 Swetoniusz podaje (Domicjan 17), ¿e by³ to prokurator (tu: zarz¹dca dworu) Domicylli. 39 Verso pollice... occidunt (kciukiem w dó³ zabijaj¹) — wyra¿enie Juwenalisa, satyra 3, 36. 40 H. Dessau (ed.), Inscriptiones Latinae Selectae, t. I—III, Berlin 1892—1916