Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard

Urz. m. W-wy", nr 6 z 22 X 1939. W Norwegii nakaz oddania posiadanych przez ludność radioodbiorników znalazł się w dekrecie z 7 VIII 1941, w Holandii zakaz słuchania radia wprowadzono w maju 1943 r. 23 „Dz. Urz. m. W-wy", nr 14 z 21 XI 1939. M „Amtsbiatt des Chefs des Distrikts Warschau im Generalgowernement fur die besetzten polnischen Gebiete" nr 2 z 12 XII 1939. » NKW nr 113 z 15 V 1940. 26 NKW nr 43 z 20 II 1941. " ww nr 69 z 22 III 1940. 28 Por. J. Lubicz i J. Woliński, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec wyznań religijnych w Polsce vi latach 1939-1945, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce" (dalej cyt. „Biuletyn GKBZHwP") t. IX, 1957, s. 101. 29 NKW nr 47 z 26 II 1940. 30 NKW nr 275 z 20 XI 1941. 31 „Pro memoria o sytuacji w kraju (16 VII-25 TOl 1942)", CA KC PZPR, zespól Delegatury 202/1-31, k. 53. 32 NKW nr 287 z 6 XII 1940. Przed wojną kondukt pogrzebowy przemierzał ulice miasta od kościoła do cmentarza. Jeśli uroczystości żałobne miały mirji^fl np. w katedrze i chowano ludzi wybitnych, na Powązki docierał wielotysięczny pochód. 33 „Amtsbiatt des Chefs des Distrikts Warschau" nr 7 z 28 VII 1941. 34 NKW nr 105 z 5 V 1942. 35 F. Wyszyński: „Dziennik l XII 1941-29 II 1944", Biblioteka Narodowa (dalej cyŁ BN) rkp. 7505, zesz. l, k. 147. 3* „Dzień Warszawy" nr 905 z 12 V 1944. 37 Por. A. Ivanka, Wspomnienia skarbowca 1927-1945, Warszawa 1964, s. 529. M Cyt. za: E. Kumor, op. cit., s. 141-142; obszerne wyjątki przedrukowane zostały w piśmie konspiracyjnym „Luźna kartka" nr ze stycznia 1944 r. Podano tam, że w Warszawie plakaty te pojawiły się na murach 20 XII 1943. •••Ą -'*w»i' i-M<* 558 » WDN nr 262 z 2 X 1939. 40 Por. zapisy L. Landaua z 5 i 6 XI 1939 (Kromka lat wojny i oAupocy'-* dalej cyt. zapił L. Landaua z...). ' 41 „Warschauer Zeitung" (dalej cyt. WZ) nr 7 z 19-20 XI 1939). " NKW nr 44 z 30 XI 1939. 43 „Verordnungsblatt fur das Generalgouvcmement" (dalej cyt. VB1GG) 1940/1, ». 231-232; por. NKW nr 189 z 13 VIII 1940. " Jednoznaczna ocena jest tu bardzo trudna. Dopiero 5 IX 1941 władze niemieckie wyraziły zgodę na uruchomienie w getcie szkolnictwa podstawowego, nie zezwolono na otworzenie w getcie kina, jedynym pismem, które wolno było tam kupować, była „Gazeta Żydowska". Mniejsze natomiast restrykcje niż po stronie „aryjskiej" stosowano w zakresie programu teatralnego czy imprez kulturalnych. Warto też zwrócić uwagę na znaczną liczbę działających w getcie organizacji i stowarzyszeń społecznych. 45 Oznakowanie sklepów żydowskich wprowadzane było bardzo szybko także w innych krajach okupowanych, we Francji już 27 IX 1940. 4( Zapis L. Landaua z 27 III 1940. 47 A. Czerniakow, Dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939-23 VII 1942, opr. M. Fuks, Warszawa 1983, s. 126-127, 169. 48 „Amtsbiatt des Chefs des Distrikts Warschau" 1941, nr 2, póz. 9. 49 Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy..., t II, s. 35. Odwołanie obowiązku kłaniania się Niemcom na Pomorzu nastąpiło po interwencji Goebbelsa, gdyż rozporządzenie to wykorzystano w kampanii propagandowej BBC. Zapewne inne względy zadecydowały o wydaniu w GG okólnika z 9 I 1941 r. 50 Prezes Judenratu Czerniakow otrzymał oficjalną informację o utworzeniu getta wraz z dokładnym planem (on okazał się miarodajny, a nie granice podane w prasie) w Sądnym Dniu - 12 X 1940, co, jak trafnie stwierdza edytor Dziennika M. Fuks, nie było chyba dziełem przypadku. 51 25 X 1940 komendantem Żydowskiej Służby Porządkowej wyznaczony został przez Czemiakowa ppłk Józef Szeryriski, ochrzczony Żyd, pracujący przed wojną w Komendzie Głównej Policji Państwowej. Formacja ta (z czasem ok. 2 tyś. osób) należała do najbardziej znienawidzonych na terenie getta. 52 Polecenie budowy drewnianego mostu Judenrat otrzymał 22 XI 1940. Widocznie potem władze niemieckie tej sprawy nie poruszały. Dopiero w styczniu 1942 r. most został wzniesiony (zapis Czemiakowa z 1111942 mówi o inauguracji, choć w NKW z 6 II 1942 podano, że most jest dopiero w budowie). 53 Reprezentacyjnymi ulicami „małego" getta byty Leszno i Sienna, por. zapis M. Berg z 20 V 1941, Dziennik z getta warszawskiego, przel. M. Salapska, Warszawa 1983, s. 65. ' » VB1GG 1941, s. 595. 55 Cyt. za Ten jest z ojczyzny mojej, opr. W. Bartoszewski i Z. Lewinówna, wyd. II, Warszawa 1969,s. 892. " Na temat pomocy niesionej przez Polaków ludności żydowskiej ukazały się ostatnio: M. Arczyński, W. Balcerak, Kryptonim „Żegota", Warszawa 1979, wyd. II 1983; T. Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom vi Warszawie 1942-1945, Warszawa 1982; T. Bednarczyk, Obowiązek silniejszy od śmierci. Warszawa 1982. 559 57 Opis akcji oraz tekst komunikatu znajdują się w teczce „Meldunków z getta warsza- wskiego" w aktach Delegatury, CA KC PZPR zespól Delegatury 202/II-27, k. 47-t8. Czerniakow pisze 18 IV, że polecił Służbie Porządkowej, „aby przez Komitety Domowe uspokoiła ludność", nie wspomina natomiast o cytowanym komunikacie. 58 Według danych niemieckich od 22 VII do 12 IX do Treblinki wywieziono 310 322 osoby, por. J. Stroop, raport z 16 V 1943, Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje, „Biuletyn GKBZHwP", t. XI, 1960