Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Obfitujący w doskonale pastwiska Azerbejdżan stał się głównym koczowiskiem Mongołów i Turków i podlegał bezpośrednio władzy ilchanów. Miejscowi majętni feudałowie albo znikli, albo, jak np. szachowie Szyrwanu, byli skrajnie ograniczeni w swych posiadłościach i prawach. W górach Ałatag w Armenii również zaczęli koczować Mongołowie. W ciągu XIII—XIV w. ko- czownicy, tzn. dostojnicy mongolscy, tureccy i kurdyjscy, stopniowo wypierali arystokracją or- 670 miańską, stopniowo znikały także dawne normy feudalne ustępując miejsca bardziej prymitywnym formom ustroju feudalnego, i tak np. rozmiary renty nie były ustalone. Spustoszenia dokonane przez wojska mongolskie w czasie podboju, rozwój ekstensywnej koczowniczej gospodarki pasterskiej, polityka podatkowa pierwszych ilchanów — wszystko to •powodowało w Azerbejdżanie i Armenii, podobnie jak w Iranie, upadek rolnictwa i życia miej- skiego. O rozmiarach zniszczeń świadczy fakt, że w okręgu Siunik było na początku XII w. l 400 osiedli, a pod koniec XIII w. — już tylko 682. W Nachiczewanie zamieszkana była tylko Ve część domów, a reszta stała pustką. Na skutek przesunięcia szlaków karawanowych na po- łudnie podupadły miasta północnej Armenii i północnego Azerbejdżanu. Zaborcy nie osiedlili się w Gruzji, gdzie w rezultacie walki i oporu ludu gruzińskiego za- chowały się istniejące formy ustrojowe i ocalał aparat państwowy. Lecz kraj popadłszy w wa- salną zależność od Hulagidów przeżywał do końca XIII w. okres upadku gospodarczego. Jed- nakże spustoszenia nie były tu tak duże jak w Armenii i Azerbejdżanie. Chanowie mongolscy, pragnąc osłabić Gruzję, popierali podział jej na dwa królestwa — wschodnie i zachodnie — i na szereg księstw (Samcche i in.). Ilchanowie nałożyli na kraj uciążliwe podatki, a chłopów przy- pisali do ziemi. Na Zakaukaziu, podobnie jak w innych krajach, wybuchały powstania zarówno przeciw panowaniu mongolskiemu, jak i przeciw miejscowym feudałom, którzy popierali zaborców. Do wielkiego ruchu chłopskiego doszło w 1250 r. w Siuniku w Armenii. Na jego czele stał mły- narz Dawid, który nazywał siebie „prorokiem" i głosił powszechną równość i podział dóbr. W 1260 r. wybuchły powstania przeciw panowaniu mongolskiemu w Gruzji i na północy Ar- menii. Główną masę walczących stanowili chłopi. Oba te powstania krwawo stłumiono. PAŃSTWA ZAKAUKASKIE W XIV W. NAJAZD WOJSK TIMURA Po śmierci hulagidzkiego ilchana Abu Saida (1335) Gruzja odzyskała niezależność i zaczęła się znów rozwijać pod względem gospodarczym. Królowi gruzińskiemu Jerzemu V Wspania- łemu (1314—1346) udało się przywrócić jedność polityczną królestwa gruzińskiego przez przy- łączenie Imeretii i podporządkowanie Samcche. Jerzy V zaczął bić własną monetę. Za jego pa- nowania powstał zbiór praw dla gruzińskich górali (Tuszynów, Pszawów, Chewsurów i in.), którzy żyli jeszcze we wspólnocie rodowej i ustroju patriarchalnym. W połowie XIV w. odzyskało pełną niezawisłość i rozszerzyło swe granice królestwo sza- chów Szyrwanu w północnym Azerbejdżanie. W 1382 r. w Szyrwanie wybuchło powstanie drobnych właścicieli ziemskich i chłopów przeciwko feudalnemu możnowładztwu. Powstańcy ogłosili szachem Szyrwanu Ibrahima (1382—1417), który, choć znakomitego pochodzenia, był niezamożnym właścicielem ziemskim. Ibrahim okazał się mądrym władcą i dążył do zjednocze- nia całego Azerbejdżanu. Kraj wyzwolony z jarzma zaborców rozwijał się pod względem go- spodarczym. Natomiast w południowym Azerbejdżanie, który wszedł w skład państwa Dżelai- rydów, utrzymały się mongolskie formy i metody rządzenia, ponieważ kierowniczą rolę odgry- wali koczownicy — możnowładztwo wojskowe. Armenią, również należącą do państwa Dżelairydów, rządzili nadal władcy będący przed- stawicielami tureckiej i kurdyjskiej arystokracji stepowej. W przeciwieństwie do Gruzji i Szyr- wanu, Armenia, pozbawiona samodzielności państwowej i rujnowana wewnętrznymi walkami 671 i najazdami koczowniczych plemion, przeżywała upadek gospodarczy. Napisy z XIV w. w Ani świadczą o upadku tego niegdyś kwitnącego miasta, które na początku XV w. przekształciło się w zwykłą wieś. W latach 1386—1404 oddziały Timura podbiły i spustoszyły Azerbejdżan, Armenię i Gru- zję. Niektóre miasta i zamki stawiały bohaterski opór zaborcy: w Azerbejdżanie np. twierdza Alindżakała wytrzymała czternastoletnią blokadę, w Armenii dzielni górale Sasunu odparli napad wojowników Timura. Szczególnie zacięty i skuteczny opór stawiała Timurowi Gruzja. Timur zorganizował siedem wypraw na Gruzję i dokonał tu większych zniszczeń niż ongiś Czyn- gis-chan. W 1404 r. król gruziński Jerzy VII musiał wreszcie uznać zwierzchnią władzę Timura. KRAJE ZAKAUKASKIE W XV W. Panowanie Timura i jego następców wywołało nienawiść ludów Zakaukazia i nie miało tam żadnego oparcia. Wkrótce po śmierci Timura i rozpadnięciu się jego imperium południowy Azerbejdżan najechali tureccy koczownicy Kara Kojunłu, a następnie Ak Kojunłu. Szyrwan pozostał niezależny przez całe XV stulecie