Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard

Małpa, która bez uczenia chwyta kij w celu przyciągnięcia owocu umieszczonego poza zasięgiem jej ramienia, nie działa przecież na zasadzie odruchu czy instynktu. Musiała ustalić związek przyczynowy pomiędzy gestem a jego skutkiem. Jeszcze do niedawna przyjmowano powszechnie, że zwierzęta, jeżeli myślą, to mają zdolność myślenia wyłącznie obrazowego, konkretnego, w przeciwieństwie do abstrakcyjnego myślenia ludzkiego. Obecnie niektórzy zoopsycholodzy uwa- żają, że pogląd ten wymaga rewizji. Małpy pojęcie kija mogą rozszerzyć na inne przedmioty nadające się do użycia zamiast kija, np. na pudełko, ramkę, a nawet pierścień. Zdolność do wykorzystywania pewnych przedmiotów jako narzędzi, tj. środków do osiągania określonych celów, można uznać za przejawy pierwszych, choćby tylko zalążkowych możliwości myślenia abstrakcyjnego. U nie- których szympansów stwierdzono nawet zdolność do posługiwania się tak abstrakcyjnymi symbolami jak pieniądz. Szympansy np. szyb- ko uczą się umiejętności wrzucania żetonów do automatów, z których w zamian otrzymują pokarm, przy czym uczą się także kojarzenia wartości żetonów na podstawie ich barw, niektóre próbują nawet wymieniać żetony, jeżeli otrzymają o mniejszej wartości, co więcej, próbują odebrać współtowarzyszom żetony mające większą wartość od otrzymanych. Po wymianie czy odebraniu siłą strzegą zazdrośnie nagromadzonych wartości. W ostatnich latach większą zdolność myślenia aniżeli małpom człekokształtnym przypisuje się delfinom. [Cz.J.l N n — symbol oznaczający haploidalną (game-tofityczną) liczbę chromosomów danego gatunku. Zob. też: podstawowa liczba chromo- somów. [H.K.] NABŁONEK -c nabłonkowa tkanka. NABŁONKOWA TKANKA, nabłonek — bez-naczyniowa tkanka złożona ze zwartych zespołów komórek pokrywających powierzchnię ciała zwierząt oraz wyściełających jamiste narządy wewnętrzne. Wyspecjalizowane obszary błony graniczących ze sobą komórek nabłonka tworzą struktury spinające (mostki międzykomórkowe). Komórki nabłonkowe mogą być płaskie, sześcienne (brukowe) lub walcowate (cylindryczne). Wolne powierzchnie wielu komórek n.t. tworzą nitkowate i nieruchome ^- mikrokosmki lub obdarzone ruchem rzęski. N.t. wytwarza niedużą ilość substancji międzykomórkowej, która u podstawy komórek nabłonka tworzy '-»• błonę podstawną. Komórki n.t. różnicują się ze wszystkich trzech listków zarodkowych: ekto-, endo- i mezodermy. Z ektodermy rozwija się nabłonek skóry i gruczołów skórnych, nabłonek jam ustnej i nosowej oraz nabłonek języka, spojówki, rogówki i in. Nabłonek przewodu pokarmowego i jego gruczołów oraz nabłonek gardła, krtani, przewodu Eusta-chiusza i dróg oddechowych powstaje z endo-dermy, natomiast mezodermalne pochodzenie mają komórki wyściełające światło naczyń (śrńribłonek) i jam ciała, a mianowicie jamy 405 NACZYNIÓWKA otrzewnej, opłucnej i osierdzia (nabłonek surowiczy albo śródjamowy). N.t. pokrywająca ciało zwierząt chroni je przed urazami me- chanicznymi, zapobiega inwazji mikroorganizmów, a u wyższych kręgowców ogranicza również nadmierną utratę wody i ciepła. Do głównych funkcji n.t. należy ponadto wchłanianie substancji ze środowiska zewnętrznego, usuwanie na powierzchnię ciała lub do światła narządów jamistych wydzielin i wydalin oraz rejestrowanie zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym i wewnątrz organizmu. Na podstawie kryterium czynnościowego n.t. można podzielić na nabłonki pokry-wowoochronne, zmysłowe i wydzielniczo--wydalnicze. Najczęściej stosowane jest kryterium morfologiczne, które umożliwia wyodrębnienie nabłonka jednowarstwowego płaskiego, jednowarstwowego sześciennego, jednowarstwowego walcowatego, jednowarstwowego walcowatego urzęsionego, wielowarstwowego płaskiego, wielowarstwowego walcowatego, wielowarstwowego walcowatego urzęsionego, wielorzędowego walcowatego, wielorzędowego walcowatego urzęsionego i wielowarstwowego brukowego. [A.J.] NABŁONKOWE CIAŁKA gruczoły. przytarczyczne NACZELNE (Prźmates) — rząd z gromady -> ssaków obejmujący lemury, indrisy, pal-czaki, lorisowate, wyraki, małpy i ludzi. Stopochodne, kończyny zwykle pięciopalcza-ste, palce pierwsze obu par kończyn zwykle przeciwstawne. Przynajmniej na części palców występują paznokcie. Szczęki skrócone, część twarzowa czaszki w różnym stopniu spłaszczona. U licznych n. oczy leżą na przedzie głowy, widzenie zaś jest binokularne. Zmysł węchu odgrywa drugorzędną rolę. Mózg, a zwłaszcza półkule mózgowe mają duże rozmiary. Większość n. prowadzi życie nadrzewne i stadne. [A.J.] NACZYNIA — l) rurkowate przewody, którymi płynie krew lub limfa (-*• krwionośny układ bezkręgowców, -»• krwionośny układ kręgowców); 2) elementy drewna (-»• naczynie). [CZ.J.] NACZYNIE, tracheja — element ->. drewna przewodzący wodę i rozpuszczone w niej sole mineralne. Jest produktem fuzji szeregowo Typy naczyń: A — plerśeleniowate, B C — drabinkowate, D — jamkowane spiralne, ustawionych komórek, których ściany poprzeczne ulegają częściowemu albo całkowitemu zanikowi. Powstają w ten sposób perforacje i poszczególne komórki stają się członami n. Długość n. waha się najczęściej w granicach 0,1—l m, a niekiedy dochodzi do 2 m, u lian nawet do 5 m; średnica n. może dochodzić do 0,5 mm. N. o dużej średnicy (szerokim świetle) mają niektóre rośliny zielne, np. ku- kurydza, a także zdrewniałe pnącza oraz niektóre drzewa, np. kasztan, dąb, jesion. Podobnie jak ->• cewki, n. są elementami martwymi o zdrewniałych ścianach komórkowych. Ściany wtórne są wykształcone w postaci pierścieni, spirali, siateczki albo mogą być jamkowa- ne. N. są typowym elementem przewodzącym drewna okrytonasiennych. Bardzo prymitywne n. wykształcają niektóre paprotniki i nago-nasienne. [E.P.] NACZYNIOWE HORMONY ->• hormony. NACZYNIOWE ROŚLINY (Tracheophyta) — rośliny posiadające układ przewodzący zbudowany z tkanek przewodzących drewna i łyka. Należą do nich paprotniki i kwiatowe. Pokoleniem panującym jest sporofit. Ciało n.r., kormus, jest zbudowane z pędu i korzenia jako organów podstawowych. W przeciwieństwie do plechy kormus wykazuje wysoki stopień organizacji morfologicznej i anatomicznej. [E.P.1 NACZYNIOWY UKŁAD — krwionośny układ bezkręgowców; ->• krwionośny układ kręgowców. NACZYNIÓWKA (chonoźdea) — warstwa od- NAD+ 406 źywcza gałki ocznej kręgowców, skupiająca większość naczyń krwionośnych oka. Leży między wewnętrzną powierzchnią twardówki i nabłonkiem barwnikowym siatkówki. Wraz z ciałem rzęskowym i tęczówką tworzy błonę naczyniową oka. Wyjątkowo grubą n. mają ryby kostnoszkieletowe, u których występuje w niej gruczoł naczyniówkowy, zbudowany z kapilar tętniczych i żylnych zorganizowa- nych w -*• sieci dziwne. Największe rozmiary ma gruczoł naczyniówkowy gatunków morskich, zwłaszcza głębinowych