Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Tendencja ta wystąpiła szczególnie silnie w pierwszej połowie 1946, gdy najwięcej spółdzielni powstało na Dolnym Śląsku, gdzie szybko rosła liczba ludności żyd. Napływ Żydów na ten teren postawił przed Wojewódzkim Komitetem Żyd. we Wrocławiu problem zatrudnienia przybyszów. Początkowo znajdowali zatrudnienie w fabrykach przemysłu metalowego i włókienniczego, lecz duża ich cześć nie miała odpowiednich kwalifikacji, natomiast mieli fachowe kwalifikacje w rzemiosłach odzieżowym, skórzanym i drzewnym. Niektórzy uruchamiali indywidualne warsztaty, dla innych zatrudnienie znalazło się w spółdzielniach. Sprzyjało temu stanowisko władz państwowych, które udzielały organizatorom spółdzielni wszechstronnej pomocy (wszak przyczyniali się w ten sposób do zagospodarowania ziem, które opuszczała ludność niemiecka), a także opieka terenowych organów spółdzielczych i komitetów żyd. Dzięki temu było możliwe uzyskanie lokali, maszyn i narzędzi, kredytów, a także przyspieszone wydawanie zaświadczeń o celowości uruchomienia zakładu. Wśród pierwszych spółdzielni dolnośląskich powstałych pod koniec 1945 była Spółdzielnia im. L. Waryńskiego w Wałbrzychu, z oddziałami krawieckim i szewskim, oraz spółdzielcza tkalnia „Jadwiga" w Jedlinie Zdroju. W połowie 1947 na tym terenie pracowało 85 spółdzielni zatrudniających 2299 osób, w XI 1949 liczba spółdzielni zmalała do 82, lecz liczba pracowników wzrosła do 7213. Najwięcej wśród nich było zakładów branży odzieżowej i skórzanej. Dolny Śląsk był największym ośrodkiem żyd. spółdzielczości w powojennej Polsce. Ogółem w całym kraju liczba spółdzielni wzrosła od XII 1946 do XI1949 z 78 do 166, a liczba zatrudnionych z 1920 do 14 055 osób. W tym drugim terminie, poza Dolnym Śląskiem, żyd. spółdzielnie istniały na Górnym Śląsku (28 spółdzielni z 1715 pracownikami), regionie Łodzi (21 spółdzielni z 2442 pracownikami), regionie Szczecina (18 spółdzielni z 1809 pracownikami) oraz regionie Warszawy (17 spółdzielni z 876 pracownikami). Rozwojowi spółdzielczości żyd. sprzyjała pomoc udzielana z zagranicy, zwłaszcza przez Joint, obejmująca dostawy wyposażenia i surowców (nieraz trudno dostępnych w Polsce), a także wsparcie kredytowe. Przy pomocy Jointu w III 1946 przekształcono Kasę dla Spraw Produktywizacji Żydów w Bank Spółdzielczy dla Spraw Produktywizacji Żydów, który pośredniczył również w uzyskiwaniu pożyczek od banków państwowych. Pomocy udzielały również lokalne zagraniczne organizacje żyd. Ta pomoc stała się prawdopodobnie ważnym czynnikiem, sprzyjającym zachowaniu odrębnych żyd. organizacji spółdzielczych, na które wpływy wywierali także działacze syjonistyczni, wbrew dążeniom działaczy PPR do centralizacji zarządzania gospodarką. Wzrost liczby spółdzielni oraz ich członków powodował, że należało rozwiązywać coraz więcej problemów, w dużej mierze wspólnych dla całego ruchu, częściowo analogicznych do tych, jakie znano przed 1939, częściowo specyficznych, wywołanych warunkami powojennej odbudowy oraz przeobrażeniami systemu społecznego i politycznego oraz polityką gospodarczą państwa. W rozwiązywaniu niektórych zagadnień (zwłaszcza wymagających kontaktów z władzami centralnymi oraz żyd. organizacjami zagranicznymi) pośredniczył Centralny Komitet Żydów w Polsce, lecz nie wyczerpywało to wszystkich problemów. Warto przy tym pamiętać, że większość kierowników spółdzielni nie miała przygotowania do zarządzania przedsiębiorstwami i kierowania zespołami ludzi, toteż kontrole przeprowadzane w spółdzielniach (należało to do obowiązków Związku Rewizyjnego Spółdzielni RP) stwierdzały wiele uchybień, zwłaszcza w gospodarce finansowej i organizacji pracy. Od końca 1945 rozważany był więc projekt powołania organizacji, której zadaniem byłoby koordynowanie działalności spółdzielni żyd. oraz udzielanie im pomocy fachowej. W I 1946 narada działaczy spółdzielczych uchwaliła utworzenie Centrali Spółdzielni Wytwórczych i Konsumpcyjnych „Solidarność", wzorowanej na przedwojennych formach żyd. organizacji spółdzielczych. CSW „Solidarność" uruchomiła wkrótce oddziały terenowe w Katowicach, Łodzi i Wrocławiu (później także w Warszawie i Szczecinie). Oddziały te uruchomiły jednostki pomocnicze dla potrzeb zrze- 445 Stem szonych spółdzielni: krojownie odzieży (w 1948 w Chorzowie, Łodzi i Wrocławiu), krojownie skór i wzorcownie obuwia (w 1948 w Chorzowie, Łodzi i Wrocławiu), wzorcowania odzieży (w 1948 we Wrocławiu), magazyny surowców, materiałów i wyrobów gotowych, a także sieć sprzedaży hurtowej i detalicznej produktów spółdzielczych. Niektóre większe spółdzielnie uruchomiły także własne sklepy. Organizacje spółdzielcze zajmowały się również działalnością oświatową i kulturalną, zgodnie z zasadami prawa spółdzielczego oraz wzorem doświadczeń z okresu przed 1939. Jakkolwiek spółdzielczość żyd. była stosunkowo niewielkim fragmentem całości ruchu spółdzielczego w Polsce, rozmaite ugrupowania polityczne starały się uzyskać na nią wpływ. Wyrażał to m.in. udział przedstawicieli partii politycznych (PPR, syjonistów, Bundu) we władzach CSW „Solidarność"; korzystała bowiem ze znacznej pomocy surowcowej i finansowej żyd. organizacji zagranicznych. Prawdopodobnie jednak decydujące okazały się względy polityczne, w tym zmiana stosunku ZSRR do państwa Izrael oraz narastające w radzieckim ruchu komunistycznym tendencje antysemickie pod pozorem walki z syjonizmem. W końcu 1949 nastąpiło połączenie CSW „Solidarność" z pokrewną jej charakterem branżowym Centralą Spółdzielni Pracy pod nazwą Centralny Związek Spółdzielni Pracy. W latach następnych spółdzielnie żyd. zachowywały przez pewien czas swój odrębny charakter, lecz włączone w scentralizowany system organizacji formalnie spółdzielczej, lecz faktycznie uzależnionej od zmiennej polityki gospodarczej państwa, ulegały stopniowo przemianom. Kolejne fale emigracyjne po 1956 i 1968 ostatecznie spowodowały, że zatraciły one charakter żyd. Michał Grynberg, Żyd. spółdzielczość pracy w Polsce w latach 1945-1949, Warszawa 1986; Abram Prowalski, Spółdzielczość żydowska w Polsce, Warszawa 1933; Władysław Rusiński, Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego