Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Środowisko pełni dwie ważne funkcje, stanowiąc: 1Ď) źródło aktywnej stymulacji, 2Ď) ogólny kontekst, w jakim zachodzą specyficzne zachowania. Bardzo trudno jest określić optymalny poziom stymulacji, gdyż różni się on zależnie od płci, wieku i innych indywidualnych właściwości. Spośród tych ostatnich szczególną rolę w zapotrzebowaniu na stymulację odgrywają cechy temperamentalne, zaś ich głównym wymiarem jest reaktywność silna lub słaba (Strelau, 1982Ď). Transakcyjny model temperamentu ukazuje niezwykle złożone związki wzajemne między środowiskiem, zmiennością poziomu reaktywności w różnych sytuacjach i w różnym czasie oraz cechami osobowości (Eliasz, 1992Ď). Środowisko nie tylko dostarcza bodźców i zdarzeń, które "wyzwalają" reakcje organizmu, jak to ujmowały klasyczne teorie uczenia się, lecz także jest nośnikiem informacji umożliwiających panowanie nad aktualną sytuacją oraz przewidywanie pewnych czynności i wydarzeń. Celowe działanie zależy w dużej mierze od wewnętrznego obrazu świata, od jego reprezentacji poznawczej; dlatego im bardziej stabilne i znaczące dla jednostki i jej samodzielnej aktywności wzorce znajduje ona w swoim środowisku, tym silniejszy i bardziej korzystny wpływ wywiera ono na tę jednostkę (4Ď). Stałość wzorów nie oznacza niezmienności środowiska, które na wszystkich poziomach podlega przekształceniom wskutek działalności ludzkiej. Zmiany zachodzą tak w skali makrośrodowiska, gdzie np. postęp techniczny czy systemy ideologiczne i polityczne wpływają na możliwości edukacyjne nowych pokoleń, jak i w skali mikrośrodowiska. W tym drugim przypadku jednostka - rozwijając wraz z wiekiem swoje zainteresowania i formy aktywności - poszukuje w środowisku jednych sytuacji, a unika innych. Na zmianę indywidualnego mikrośrodowiska oddziałuje też podejmowanie nowych ról oraz szczególne wydarzenia, tworzące odmienne niż do tej pory okoliczności życiowe: narodziny brata lub siostry, zmniejszone czy zwiększone zarobki, przeprowadzka do innego mieszkania itp. Główną rolę w interakcji jednostki z jej środowiskiem odgrywa system mediacyjny, wyznaczający sposoby selekcji, informacji oraz ich interpretowania i wykorzystywania w działaniu i rozwiązywaniu problemów. Organizowanie treści doświadczenia wiąże się ściśle z opracowaniem odpowiednich strategii radzenia sobie (|coping |strategies), przy czym ogromne znaczenie posiadają takie aspekty sprzężone z kategoriami poznawczymi (planami, programami, sieciami semantycznymi itp.), jak emocje, cele i wartości (Zajonc, 1980Ď). Środowisko fizyczne i społeczne postrzegane przez jednostkę nie jest dla niej uczuciowo obojętne, lecz przeciwnie - z przedmiotami, miejscami, sytuacjami, ludźmi i zdarzeniami wiążą się ściśle rozmaite przeżycia emocjonalne. Ludzie konstruują w toku życia tzw. osobiste teorie rzeczywistości, które wywodzą się ze znaczących doświadczeń uczuciowych, stanowiących podstawę do wartościowania obrazu świata i obrazu samego siebie. Na teorie te składają się zarówno uogólnione twierdzenia opisowe, połączone z poczuciami i przeświadczeniami (np. "świat jest bezpieczny", "jestem¬8¦nie jestem lubiany"), jak i sądy motywacyjne i preskryptywne, dotyczące tego, jak postępować, aby zaspokoić swoje dążenia i pragnienia, a unikać przykrości i lęku (Epstein, Erskine 1983Ď). Przesłanki takich osobistych teorii rzeczywistości (5Ď) podlegających zmianom w toku życia - analogicznie do teorii naukowych zmieniających się wówczas, gdy uczony staje w obliczu kryzysu przyjętych poprzednio paradygmatów i modeli - wytwarzają się już w wieku niemowlęcym i zależą w dużej mierze od sposobu wychowywania dziecka i roztaczania nad nimi opieki. 5.3. Ekologiczna interpretacja rozwoju psychicznego człowieka Podejście ekologiczne w psychologicznej teorii rozwoju zostało sformułowane w latach pięćdziesiątych (por. R. Barker, M. Wright, 1955Ď), mimo iż spór na temat roli środowiska czy dziedziczności w rozwoju psychicznym człowieka jest niemal tak dawny, jak sama psychologia rozwojowa. Podejście to w jego ukształtowanej postaci stanowi rozbudowany system pojęć i dyrektyw metodologicznych, odnoszących się do badań nad rozwojem psychicznym człowieka. Rozwój teorii ekologicznej doprowadził do powstania specyficznej orientacji badawczej i ekspansji badań empirycznych współtworzących tzw. psychologię ekologiczną oraz do wyodrębnienia się osobnej subdyscypliny, nazywanej ekologią rozwoju człowieka (U. Bronfenbrenner, 1976, 1979Ď). Punktem wyjścia psychologii ekologicznej jest teza, iż "zachowanie się jednostki jest powiązane na różne złożone sposoby zarówno z czynnikami wewnętrznymi jej organizmu (np. neuronami, mięśniami, hormonami), jak i z jej zewnętrznym kontekstem (np. klasą szkolną w przypadku ucznia, przestrzenią gry w przypadku gracza, ulicą, na której on się znajduje jako przechodzień" (Barker, 1968, s. 6Ď). Psychologię ekologiczną interesują zachowania molarne, tj. takie, jakie mają dla jednostki znaczenie w jej środowisku naturalnym. Zachowania takie zawsze mają swój kontekst sytuacyjny w środowisku życia człowieka. Zewnętrzny kontekst zachowania się, ujmowanego molarnie, tworzy molarne środowisko ekologiczne. Składają się nań zjawiska 1Ď) znajdujące się poza jednostką, 2Ď) takie, z którymi związane są jej zachowania molarne, ale 3Ď) które funkcjonują zgodnie z prawami odmiennymi od tych, jakie kierują zachowaniami molarnymi (Barker, 1965Ď). Kontekst zachowania się, czyli środowisko ekologiczne, nie może być utożsamiany ani ze środowiskiem psychologicznym (przestrzenią życia w terminologii Kurta Lewina), ani z bodźcami czy - szerzej - źródłami stymulacji w ujęciu behawioryzmu. Punktem wyjścia w ujmowaniu zjawisk przez psychologię ekologiczną jest znana teza Kurta Lewina wyrażona w formule B =f (P, E) tzn