Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Znaczenie bitew we Flandrii ocenił Foch tymi słowy: „Bitwa nad Marną powstrzymała inwazję i uratowała Francję". Bitwy we Flandrii nie pozwoliły Niemcom na przerwanie łączności pomiędzy Francją i Anglią i „uratowały nie tylko Francję, ale i Koalicję"3. Straty w ludziach były po obu stronach wielkie: szczególnie silnie wykrwawili się Niemcy; w błotach Flandrii legł kwiat niemieckiej młodzieży uniwersyteckiej — ochotnicy jednoroczni z Kinderregimenter (pułków dzieci)4. „Bitwa pod Ypres — pisze historyk francuski Jean Ratinaud — będzie to ostatnia aż do roku 1918 bitwa w wojnie ruchomej i pierwsza bitwa w wojnie pozycyjnej"5. Odtąd od Morza Północnego aż do granicy szwajcarskiej ciągnąć się będzie długa linia okopów. Żołnierz w okopach i w schronach podziemnych szukał ochrony przed kulą nieprzyjacielską i przed atakami niepogody. Narodziła się wojna pozycyjna. Zmieni się na froncie zachodnim charakter wojny, stawać się ona będzie coraz bardziej widocznie wojną długotrwałą, a to zmuszać będzie obie strony do szukania rozstrzygnięć na innych terenach. Angielski historyk wojny Basil Henry Liddell Hart tak oceni nowy system 22. Oficer piechoty (Belgia 1914-1915) 23. Oficer jazdy (Belgia 1914-1915) walki: „Na froncie zachodnim, z jego nie kończącymi się równoległymi liniami okopów strategia stała się służebną taktyki, a taktyka - kaleką. Okres lat iyi5-1917 pod względem strategicznym nie zasługuje na głębsze studium"6. 214 3 R. Recouly, La memorial de Foch. Les entretiens avec le Marechal, Paris 1929, s. 122-123. 4 O wyścigu ku morzu i bitwie we Flandrii: F. Gambiez. M. Suire, Histoire de la premierę guerre mondiale, t. I. s. 213-217; L. Koeltz, La guerre de 1914-1918, s. 198-204; B. H. Liddell Hart, History of the First World War, s. 16O-178; H. von Kuhl, Der Weltkrieg 1914-1918, t. I, s. 71-77, 103-114; Deutschland im ersten Weltkrieg, t. I, s. 327-335; Marechal Foch, Memoires pour servir a I'histoire de la guerre de 1914-1918, t. I, Paris 1931, s. 167-256 (dalej cyt. F. Foch, Memoires). 5 Cyt. wg J. B. Duroselle, La France et les Francais 1914-1920, s. 102. 26. Wojna pozycyjna Niemcy przegrali bitwę nad Marną, przegrali bitwę we Flandrii, Francuzi i ich sprzymierzeńcy zwyciężyli, ale nie zdołali, nie mogli z tak drogo okupionego 6 B. H. Liddell Hart, Strategia, s. 198. 215 zwycięstwa odnieść korzyści. Obie strony były wyczerpane, obu stronom brakło wyszkolonych rezerw. Rzecz znamienna, że i Koalicja, i Państwa Centralne największe straty w ludziach poniosły w pierwszych miesiącach wojny, w roku 1914. Także pierwsze miesiące wojny wykazały, że wszystkie państwa walczące — nie tylko Francja, Wielka Brytania, Rosja, ale i Niemcy — także pod względem technicznym nie były do wojny przygotowane. Okazało się, że dzienne zużycie amunicji było znacznie wyższe niż to przewidywano i obliczano w czasie pokoju. Po bitwie nad Marną zapasy zostały niemal wyczerpane. U obu walczących stron szczególnie dotkliwy był brak amunicji w artylerii. Joffre był tą sytuacją poważnie zaniepokojony; jedyny dokument, z którym się nie rozstawał ani na chwilę, był to mały karnet z codziennym wykazem zużycia amunicji i stanu jej zapasów. 28 września 1914 r. wydał rozkaz, aby codziennie wieczorem każda armia zawiadamiała telegraficznie naczelne dowództwo o ilości wystrzelonych dnia tego pocisków1. Przemysł nie był w stanie pokryć rosnącego zapotrzebowania na sprzęt wojenny, tym bardziej że utracił znaczną część pracowników powołanych do szeregów. Od razu wystąpiły braki surowcowe. Dotkliwie odczuli to Francuzi; zajęte przez Niemców departamenty wschodnie dawały 49% węgla kamiennego, 64% surówki żelaza, 58% stali. Ale Francuzi mogli brakujące im surowce i wyroby przemysłowe sprowadzić z wielu innych krajów, gdy Niemcom przychodziło to z coraz większą trudnością. Trzeba byte*podjąć olbrzymi wysiłek, aby na nowych zasadach zorganizować produkcję masową. Uruchamiano zamknięte fabryki, zakładano nowe, reklamowano z wojska zmobilizowanych techników i wykwalifikowanych robotników, gromadzono surowce. Ale to wszystko mogło dawać skutki dopiero po miesiącach. Dowództwa obu stron stanęły w obliczu załamania się dotychczasowych koncepcji prowadzenia wojny szybkiej, wojny, która miała się zakończyć w niedługim czasie