Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
demon jest "głosem wewnętrz- nym", przewodnikiem ludzkich działań, jak np. demon Sokratesa. Prawdziwą de- monologię rozwinął późniejszy judaizm, kładąc szczególny nacisk na zastępy szata- na, legion demonów nękających ludzi. Zob.: Lucyfer; zły duch. Z. i p. Demon południa - pokusa, której istota ludzka może doświadczać w okresie dojrzewa- nia w sferze zmysłów i uczuć. Określenie po- chodzi z Księgi Psalmów (Ps 91): "W nocy nie ulękniesz się strachu... ni moru, co niszczy w południe". Lit. Temat opętania przez diabła rozwija sze- roko literatura, zarówno opętania zbiorowości w przypadku czarnoksięstwa Q. Michelet Cza- rownica, 1862, wyd. pol. 1961), jak i opętania indywidualnego (G. Bernanos Pod słońcem sza- tana,1926, wyd. pol. 1928). Według Ch. Bau- delaire'a Kwiaty zła (1857, wyd. pol. 1920), "Do czytelnika", demony są to siły wewnętrz- ne: "W mózgu nam tłum demonów huczy z dzikim śmiechem" [tłum. A. Lange]. F. Do- stojewski w Biesach (1873, wyd. pol. 1908) cy- tuje Ewangelię według św. Łukasza (Łk 7,32- -36), by wyjaśnić tytuł powieści, którego inter- pretację podaje w rozdziale VII: nowożytny świat to łup demonów, ateizm, nihilizm itd., koncepcja, którą odnajdujemy w dziełach XX w., jak np. Monsieur Ovine (1943, wyd. pol.1961) Bernanosa. ů A. Mickiewicz Dziady, część III (1832). T. Nowak Diabły (1971). Ikon. Małe diabły z rogami i pazurami są czę- sto wyobrażane w scenach Sądu Ostatecznego, gdzie dręczą skazańców, a także w scenach Zstąpienia Chrystusa do Piekieł (Otchłani). L. Si- gnorelli, sceny Sądu Ostatecznego (1504, Orvieto). H. Bosch, w 1485-1515 malował de- mony o wiele straszniejsze, stanowiące miesza- ninę cech różnych zwierząt: Wóz z sianem, Ogród rozkoszy ziemskich i niebiańskich (Prado, Madryt), Sąd Ostateczny (Wiedeń). Ekr. R. Polański Dziecko Rosemary (1968). K. Russel Devils (1971, Diabły), adaptacja ese- ju A.L. Huxleya Diabły z Loudun. A. Parker Angel Heart (1987). ů J. Kawalerowicz Matka Joanna od Aniołów (1961). denar, moneta rzym. zawierająca ok. 3,9 gramów srebra, z wybitym na niej wi- zerunkiem cesarza. Za czasów Jezusa słu- żyła do opłacania podatków (Mt 22,17). Wynagrodzenie po jednym denarze dla robotników w winnicy za dzień pracy było zwykłą dniówką (Mt 20,2). Deuteronomium Księga Powtórzo- nego Prawa. diabeł [gr. diabolos = oszczerca, wróg; hebr. satan = szatan, oskarżyciel, przeciw- nik]. W NT staje się on uosobieniem zła, kusicielem (Łk 4,2), przywódcą demonów (Mt 25,41). Poczynając od XI w. diabeł zajmuje coraz to bardziej znaczące miejsce w mentalności religijnej i wiele niepokoją- cych zjawisk (choroby umysłowe, perwer- sje, czary) przypisuje się opętaniu przez diabła. Chociaż Kościół przypomina o podporządkowaniu diabła Bogu, to jednak manichejska tendencja do przeciwstawia- nia ich jako dwóch równych sił utrzymuje się w sposób mniej lub bardziej wyraźny. Zob.: Antychryst; demon; szatan. Lit. W średniowieczu (Le Jeu d adam, XII w., Widowisko o Adamie) diabeł jest kusicielem, który schlebia ludziom i rozdziela pierwszą pa- rę ludzi, buntując ją przeciw Bogu. Temat pak- tu z diabłem (który legnie u podstaw mitu o Fauście) niewiele ma wspólnego z Biblią: Ru- tebeuf Le Miracle de Th‚ophile (XIII w., Cud Teofila). Diabeł, przedstawiany pod postacią monstrualną lub groteskową, trafił na stałe do międzynarodowego folkloru i stał się tematem parodŹŹ (Molier Szkoła żon, 1662, wyd. pol. 1952); może nawet wydawać się dowcipny i sympatyczny (L. V‚lez de Guevara Diabeł ku- lawy, 1641 - adaptacja A.R. Lesage'a, 1707, wyd. pol. 1777); F. Souli‚ Les M‚moires du dia- ble (1838, Pamiętniki diabła). Diabeł, postać fantastyczna, przechodził licz- ne metamorfozy. J. Cazotte Diabeł rozkochany (1772, wyd. pol. 1783). Ch.E. Nodier La Combe de l'homme mon (Wąwóz nieboszczyka). H. Balzac Melmoth pojednany (1835, wyd. pol. 1964). J.W. Goethe Faust (część pierwsza, 1808, wyd. pol. 1844); postać Mefistofelesa wznosi się ponad te zwyczajne kategorie, jest on równocześnie średniowiecznym diabłem, lu- cyferycznym Don Juanem i starożytnym prze- znaczeniem. H. Pichette Les Epiphanies (1948, Objawienia): "Panu Diabłowi", zblazowane- mu uwodzicielowi i dręczycielowi, uosobie- niu żądzy władzy i destrukcji, poeta przeciw- stawia twórczość poetycką, jako prawdziwą siłę wyzwalającą. Interesujące są także dzieła B. Teyssedre'a: Naissance du diable (Narodziny diabła); Le Th'able et l'Enfer (1985, Diabeł i Pie- kło). Zdaniem tego autora, diabeł XX w. to obca siła w nas i poza nami. Dwudziestowiecz- ne wcielenia diabła odnajduje się przede wszystkim w filmach. Ikon. Diabeł jest postacią przerażającą: A