Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Po zaborze części kraju przez Tatarów (316) nowa indyjska religia znajdowała w Chinach coraz bardziej sprzyjający klimat zarówno społeczny jak intelektualny. Ponowne zjednoczenie Chin Bitwa pod Feiszuei (383) zatrzymała parcie stepowych najeźdźców na południe. Linia podziału kraju pokrywała się niemal całkowicie z północną granicą mokrej uprawy ryżu, gdyż grząskie ryżowiska utrudniały działania kawalerii. Porażka nomadów pod Feiszuei naruszyła także równowagę w północnych prowincjach, które rychło padły łupem kolejnych barbarzyńców Tatarów Toba (była to gałąź zurbanizowanych już Sien-pei). Najeźdźcy ci założyli własną dynastię, Toba Wei (386-554). Należący do niej władcy pokonali dzięki swym zdolnościom wszystkich książęcych rywali. Kształtowane na chińskich wzorach i konsolidowane przez mieszane małżeństwa królestwo Toba zsinizowało się. W roku 500 wydano tam dekret zabraniający noszenia tatarskich strojów, praktykowania tatarskich obyczajów, a nawet mówienia w języku toba. Sinizacja byłych koczowników efekt osiadłego trybu życia i godnych uwagi asymilacyjnych zdolności chińskiej kultury otworzyła drogę do ponownego zjednoczenia kraju i restauracji cesarstwa. Nastąpiło to w roku 589, kiedy generał Jang Kien w którego żyłach płynęła krew Sien-pei zagarnął tron Północy, by następnie podbić prowincje południowe. W odróżnieniu od Cesarstwa Zachodniorzymskiego Chiny od czasu katastrofy z roku 316 nigdy nie utraciły na zawsze żadnej ze swych prowincji. Cesarstwo przetrwało kryzys i pod rządami dynastii T'ang przeżyło wspaniale odrodzenie. NAUKA I TECHNOLOGIA Prehistoria Szczątki najstarszego znanego człowieka z obszaru Chin odkryto w prowincji Junnan w roku 1965. Istocie tej nadano nazwę "człowieka z Juanmou". Żyła przed 1,7 mln lat. Popiół i zwęglone kości, odkryte w miejscu, gdzie znaleziono skamieniałe zęby osobników tego rodzaju, sugerują, iż "człowiek z Juanmou" posługiwał się ogniem. Prymitywne narzędzia kamienne znajdowano również ze skamienialymi zębami innych prymitywnych ludzi na przykład w jaskiniach Lungku i Pailung (obie w prowincji Hupei). Wiek tych znalezisk ocenia się na 0,5-1 mln lat. Wykopaliska w pierwszej ze wspomnianych jaskiń przeprowadzono w 1975 r., a w drugiej rok później. Następne dwa typy hominidów, których szczątki odkryto w Chinach, to "człowiek z Lant'ien" (prow. Szensi, wiek 0,6 mln lat) oraz "człowiek pekiński' (wiek ok. 0,5 mln lat), odkopany w miejscowości Czouk'outien pod Pekinem. Na drugim z tych stanowisk znaleziono ślad posługiwania się ogniem - wypaloną ziemię, zwęglone kości, osmalone kamienie a także rozmaite narzędzia kamienne, wykonane z otoczaków (typu chopper i chopping tool) . Jaskinie w Czouk'outien były również zamieszkiwane przez ludzi z górnego paleolitu (ok. 19 000 lat temu), potrafiących bez wątpienia rozniecać ogień. W roku 1952 na stanowisku Panp'o (Szensi) odkryto ślady najstarszej znanej kultury neolitycznej Chin. Pomiary radiowęglowe próbek węgla drzewnego i nasion owoców, pochodzących z różnych warstw, przyniosły datowania sięgające od 3653 + 105 p.n.e. do 4770 + 110 p.n.e. (użyto izotopu CI4 o okresie połowicznego rozpadu wynoszącym 5730 lat). Natomiast porównawcze pomiary słojów starych sosen ościstych (pinus aristata) dały wyniki w granicach od 4290 + 200 p.n.e. do 4770 + 135 p.n.e. W Panp'o odkryto świadectwa uprawy roli przy użyciu kamiennych toporów oraz kopaczek a także hodowli. Podstawową rośliną uprawną byto proso, a najważniejszym zwierzęciem hodowlanym świnia. Kamienne przęśliki i kościane igły świadczą, iż zajmowano się tam tkactwem i krawiectwem. W Panp'o odkopano również narzędzia rękodzielnicze w postaci kamiennych dłut i ostrzy, sprzęt rybacki (kamienne głowice harpunów) oraz broń myśliwską (kościane groty strzał). Szczególnie interesująca jest rozmaitość ceramiki. Na niektórych jej egzemplarzach widoczne są odciski tkaniny, co potwierdza znajomość tkactwa. Inne znów naczynia pokryte są wzorami, w których można by widzieć prymitywne formy chińskich znaków pisarskich i cyfr. Znaleziska z Panp'o reprezentują wczesną fazę kultury Jangszao (od szóstego tysiąclecia p.n.e. do ok. 3000 r. p.n.e.). Inne jej fazy można prześledzić na pod stawie wykopalisk z prowincji Kansu, Szensi, Szansi, Honan i Szantung. Dla kultury tej, której wytwory po raz pierwszy odkryto w 1921 r. w Honanie charakterystyczna jest czerwona ceramika, obejmująca wiele typów naczyń czarki, misy, wazy, trójnogi. Pewne kultury wschodnich Chin rozwinęły się jeszcze przed Jangszao: na przyklad kultura Homutu (od 5000 r. p.n.e. do 4000 r. p.n.e.), nazwana tak od stanowiska Homutu w prowincji Czekiang. Prace wykopaliskowe prowadzono tam w roku 1973, odkrywając ziama ryżu i narzędzia do orki wykonane z kości zwierzęcych. Także przedstawiciele kultury Ts'inglienkang (ok. 3000 r. p.n.e.) odkrytej w 1451 r. w Huai-an, prow. Kiangsu trudnili się głównie rolnictwem, odżywiając się nie łuskanym ryżem, choć hodowali również zwierzęta domowe bydło, psy, świnie i owce. Nie zaniedbywali też myślistwa i rybołówstwa. Ziarno ryżowe znaleziono także na stanowisku Szyhia w prow. Kuangtung (pd. Chiny). Ich wiek ocenia się na 4500 lat. Epoka brązu Kultura Lungszan istniala w późnym neolicie, pomiędzy schylkiem czwartego tysiąclecia p.n.e. i początkiem trzeciego tysiąclecia p.n.e. Jej ślady znaleziono po raz pierwszy w Cz'engtsyje (Szantung) w 1928 r. Swym za sięgiem obejmowala dolny i środkowy odcinek doliny Rzeki Żółtej