Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
W eksperymencie AGRESJA wprowadzono dwie wartości zmiennej niezależnej: oglądanie filmu z przemocą lub bez, i to one wyznaczały podział na grupę eksperymen- talną (z przemocą) i grupę kontrolną (bez przemocy). Zmienne niezależne nazywane są często czynnikami, a ich wartości poziomami czynnika. Stosując tę terminologię, powiedzielibyśmy, że w naszym badaniu czynnik „przemoc" miał dwa poziomy. Kiedy pytanie zostanie już przekształcone w twierdzenie stanowiące hipotezę badawczą, eksperymentator musi zdecydować, jak zaprojektować procedurę ekspe- rymentalną. Jednym z najtrudniejszych zadań badacza jest przełożenie hipotezy na specyficzne, obserwowalne zdarzenia. Jeżeli chcemy się dowiedzieć, czy ludzie szybciej reagują (naciskając odpowied- ni klawisz) na zapalające się światło, gdy towarzyszy mu dźwięk, zmienna niezależ- na jest określona w sposób oczywisty - obecność lub brak dźwięku. Jeżeli jednak chcemy określić, czy agresywność dzieci wzrasta po obejrzeniu filmu z dużą dawką przemocy, zmienna niezależna - przemoc, jest dużo trudniejsza do zdefiniowania. Potrzebujemy definicji operacyjnej, czyli operacjonalizacji naszej zmiennej teore- tycznej. Oznacza to, że musimy określić operacje, jakie trzeba wykonać, aby wpro- wadzić daną wartość zmiennej niezależnej. Operacjonalizacja przypomina prze- pis kulinarny, ponieważ określa dokładnie, co inny badacz, który chce zreplikować nasz eksperyment, powinien zrobić. W badaniu poświęconym wpływowi oglądanej w telewizji agresji operacjonali- zacja zmiennej niezależnej musi określać, co należy zrobić, aby uznać dany film za „niebezpieczny", tzn. zawierający dużo aktów przemocy. Możemy pokazać różne filmy losowo wybranej grupie 100 osób i określić jako niebezpieczny ten, który uzy- ska ponad 75% wskazań. Innym sposobem jest zadanie 10 pytań typu: „Czy w filmie pokazywano bójki?", „Czy któryś z bohaterów poniżał inną osobę?" itp. Możemy założyć, że film, który otrzymał co najmniej dwie odpowiedzi TAK, jest niebez- pieczny. Analogiczny problem pojawi się przy operacjonalizacji zmiennej zależnej. 23 Rozdział 1. Naukowy sposób poszukiwania związków między zmiennymi. Rodzaje badań W eksperymencie możemy obserwować zachowanie dziecka w pokoju z zabawkami po obejrzeniu „niebezpiecznego" filmu i porównywać je z zachowaniami dzieci, któ- re oglądały „bezpieczny" film. Potrzebne będą skale, na których obserwatorzy (okre- ślani jako sędziowie kompetentni) będą oceniać zachowanie dzieci. Operacjonalizacja zmiennych teoretycznych jest podstawowym i bardzo trud- nym krokiem, ponieważ w naukach społecznych brak jest standardowych proce- dur. Dla bardzo wielu zmiennych teoretycznych, takich jak: poczucie winy, niepo- kój, poczucie własnej godności czy agresja, nie ma jednej, „prawdziwej" operacjo- nalizacji. Prowadzi to do problemów w porównywaniu wyników badań, które na poziomie teoretycznym dotyczą tej samej zależności, ale w praktyce wykorzystują zupełnie inne operacjonalizacje zmiennych. Dzieje się tak dlatego, że operacjonali- zacja jest ściśle związana z kontekstem eksperymentu. Nie możemy stosować tego samego filmu, badając dzieci i młodzież. Inaczej też musimy zoperacjonalizować agresywność zachowania u dzieci i młodzieży. Podobnie jest w badaniach korelacyj- nych. O inne pogramy będziemy pytać dzieci, o inne młodzież. Warto zauważyć, że o ile w badaniach eksperymentalnych zmienna niezależna, którą manipulujemy, jest wyznaczona jednoznacznie, to w badaniach korelacyjnych role zmiennych możemy łatwo odwrócić. Możemy sądzić, że to agresywność dzieci wpływa na wybór programów telewizyjnych, a więc jest zmienną niezależną, od któ- rej zależy ilość oglądanej w telewizji przemocy (zmienna zależna). Należałoby więc w badaniach korelacyjnych zrezygnować z używania terminologii „zmienna nieza- leżna - zmienna zależna", zastępując określenia „niezależna" przez wyjaśniająca, „zależna" przez wyjaśniana. Zgodnie z umową społeczną używamy jednak pojęć „zmienna niezależna" i „zależna", także w badaniach korelacyjnych. 24 (Porównanie badań eksperymentalnych i korelacyjnych Powtórzmy: Pierwszym krokiem jest sformułowanie naszego ogólnego zainteresowania proble- mem w postaci konkretnego pytania badawczego ujętego jako zależność między zmien- nymi teoretycznymi. Następnym krokiem jest znalezienie sytuacji, w których możemy zaobserwować interesujące nas zjawisko. Jeśli jesteśmy zainteresowani wpływem spo- sobu odżywiania na samopoczucie, powinniśmy określić typy diet, które mają tę różni- cę w zakresie samopoczucia powodować. W przypadku pewnych pytań musimy po- czekać na zaistnienie okoliczności umożliwiających obserwację. Psychologowie spo- łeczni, którzy chcą studiować ludzkie reakcje na klęski żywiołowe, zmuszeni są „cze- kać na": powódź, tornado, trzęsienie ziemi lub inne nieszczęścia. Analogicznie astro- nomowie oczekują na zbliżenie się komety do Ziemi, aby dokonać swoich obserwacji. Eksperyment różni się od innych typów naukowych dociekań tym, że zamiast czekać na zaistnienie interesujących nas wydarzeń naturalnych, eksperymentator kreuje warunki potrzebne do obserwacji