Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
W wywozie największą rolę odgrywała ropa naftowa i produkty pochodne, drewno, bydło i nierogacizna. Z artykułów przemysłowych pewne znaczenie miał jedynie wywóz sukna bielskiego. Przywożono zaś do Galicji rozmaite towary przemysłowe, przede wszystkim tkaniny bawełniane, galanterię, konfekcję. Głównymi kontrahentami były kraje monarchii austro-węgierskiej oraz Niemcy. W handlu zewnętrznym ziem polskich wzrastały obroty z innymi dzielnicami państw rozbiorowych, zmniejszył się natomiast udział wymiany między zaborami. Każdy z zaborów wiązał się coraz silniej z gospodarką metropolii. Mimo wszystko jednak kontakty ekonomiczne łączące ziemie polskie ponad granicami zaborów nie zostały zerwane. Część czwarta ZIEMIE POLSKIE POD ZABORAMI W OKRESIE IMPERIALIZMU (1900—1918) 26. KAPITALIZM MONOPOLISTYCZNY (IMPERIALIZM) Na przełomie XIX i XX w. w gospodarce krajów kapitalistycznych wystąpiły zjawiska świadczące o tym, że system kapitalistyczny wkraczał w nowy etap rozwoju. Procesy koncentracji i centralizacji kapitału prowadziły do wzrostu znaczenia największych przedsiębiorstw i ich nieustannego rozwoju. W Niemczech w 1907 r. istniało 3,3 mln przedsiębiorstw. Największe zakłady, stanowiące niecały 1% ogólnej liczby przedsiębiorstw, zatrudniały 39% wszystkich robotników i posiadały silniki dysponujące 75% mocy zainstalowanej w całym przemyśle niemieckim. W Stanach Zjednoczonych w 1904 r. 38% ogólnej wytwórczości przemysłu dostarczało 1900 przedsiębiorstw (mniej niż 1% ogółu), z których każde produkowało towary o wartości ponad l milion dolarów. W latach następnych rola tej czołówki przemysłu nadal wzrastała. Podobne tendencje występowały także w innych krajach kapitalistycznych. W niektórych gałęziach produkcji największe przedsiębiorstwa zdobyły pozycję dominującą, poddając swym wpływom mniejszych wspózawodników. Proces koncentracji wytwórczości i kapitału sprzyjał tendencjom do monopolizacji produkcji. Jak mówiliśmy, w drugiej połowie XIX w. powstawały porozumienia przedsiębiorstw, zwane kartelami, zmierzające do ograniczenia konkurencji i zwiększenia zysków. Lenin tak określił główne etapy ich rozwoju: “l) Lata 1860-e i 1870-e — to najwyższy, krańcowy szczebel rozwoju wolnej konkurencji. Zaledwie dostrzegalne zarodki monopoli. 2) Po kryzysie 1873 r. — szerokie pasmo rozwoju karteli, ale stanowią one jeszcze wyjątek. Są jeszcze nie-trwaie. Są jeszcze zjawiskiem przemijającym. 3) Ożywienie w końcu XIX w. i kryzys lat 1900—1903; kartele stają się jedną z podstaw życia gospodarczego. Kapitalizm przeistoczył się w imperializm" 1. Oprócz karteli powstawały i inne typy porozumień i związków monopolistycznych. Nosiły one różnorodne nazwy, często wynikające z tradycji lub określone ustawodawstwem poszczególnych krajów. Można wśród nich wyróżnić dwie zasadnicze grupy. Pierwszą stanowiły porozumienia monopolistyczne, których podstawą W. Lenin: Dzielą. T. 22. Warszawa 1950 s. 233. 202 Część czwarta prawną była umowa zawierana przez przedsiębiorstwa, regulująca najrozmaitsze problemy związane z ich działalnością. Umowa określała najczęściej ceny produktu (lub produktów) albo usług świadczonych zarobkowo; oprócz tego nieraz regulowano rozmiary produkcji, warunki sprzedaży, dzielono rynki zbytu itp. Celem porozumienia było wyeliminowanie walki konkurencyjnej, która prowadziła do spadku cen i zysków. Umowa dotyczyła zazwyczaj jednorodnych produktów, np. stali, cukru, węgla, rur, cegieł itd., a więc przedsiębiorstwa wytwarzające szeroki asortyment towarów mogły uczestniczyć w wielu różnych związkach monopolistycznych. Analogiczne porozumienia zawierały banki, ustalając np. wysokość oprocentowania i inne warunki oferowane właścicielom wkładów, firmy transportowe, uzgadniając wysokość opłat przewozowych itd. Umowa nie zawsze przyjmowała formę dokumentu podpisanego przez uczestników. Nieraz zawierano ją w postaci wymiany listów, a bywało i tak, że uczestnicy z różnych względów (obawa przed konkurencją, przed interwencją państwa, którego interesy naruszano, złamanie obowiązującego prawa w treści umowy) woleli nie zostawiać śladów na piśmie. Dochodziło wówczas do ustnego zawierania porozumień (gentlemens agree-ment), o których osoby postronne mogły nigdy się nie dowiedzieć. Niejednokrotnie skartelizowane przedsiębiorstwa robiły wszakże krok dalej i tworzyły wspólne biuro sprzedaży lub też zakupu. Uczestnicy porozumienia powierzali nowo utworzonej instytucji (przyjmującej z reguły formę prawną samodzielnej spółki) wyłączność sprzedaży swych wyrobów lub też zaopatrywali się w surowce za jej pośrednictwem. Jako przykład takiej formy możemy przytoczyć Bank Cukrownictwa utworzony w Poznaniu w 1921 r