Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
Mroziak, 1994) w modelu salutogenezy (zale¿noœci miêdzy odpornoœci¹ na stres a pozytywnymi w³aœciwo- œciami cz³owieka i œrodowiska) pos³uguje siê pojêciem ogólnych za- sobów odpornoœciowych, do których obok w³aœciwoœci psychologicz- nych, takich jak intelekt, wiedza, system wartoœci, postawy, relacje interpersonalne, zalicza w³aœciwoœci fizyczne cz³owieka oraz mate- rialne. Podstawowym pojêciem w jego modelu jest poczucie koheren- cji. Antonovsky definiuje je jako globaln¹ orientacjê jednostki, wyra- ¿aj¹c¹ stopieñ jej ogólnego i trwa³ego, choæ dynamicznego poczucia pewnoœci, ¿e: 1. bodŸce, docieraj¹ce ze œrodowiska zewnêtrznego i wewnêtrzne- go, s¹ ustrukturowane, przewidywalne i daj¹ siê wyjaœniæ; 2. posiada zasoby pozwalaj¹ce sprostaæ wymaganiom stawianym przez owe bodŸce; 3. wymagania stanowi¹ wyzwanie, warte s¹ zaanga¿owania siê i podjêcia dzia³ania. Osoba o du¿ym poczuciu koherencji bêdzie potencjalnie mniej nara¿ona na destrukcyjne skutki kryzysu. Wiedzê o predyspozycjach osobowoœciowych klienta do radzenia sobie z kryzysem mo¿na zaczerpn¹æ z historii jego ¿ycia, pytaj¹c na przyk³ad, jak przezwyciê¿y³ poprzednie kryzysy, co by³o mu wówczas pomocne. Symptomatologia i analiza kryzysu 49 2.5.2. T³o zdarzenia kryzysowego Niebagateln¹ rolê w analizowaniu reakcji kryzysowej konkretnej osoby odgrywaj¹ okolicznoœci, w jakich pojawi³o siê zdarzenie kryty- czne. Mog¹ one znacz¹co zdecydowaæ o przebiegu reakcji na to zda- rzenie. Zwolnienie z pracy osoby m³odej, która nie za³o¿y³a jeszcze rodzi- ny, mo¿e spowodowaæ l¿ejsz¹ reakcjê kryzysow¹ ni¿ zwolnienie osoby w wieku ponad czterdziestu lat, maj¹cej na utrzymaniu dzieci. Jak w rzeczywistoœci te dwie osoby przyjm¹ zwolnienie z pracy, jest oczy- wiœcie zale¿ne od wzajemnych relacji wielu czynników, takich jak: 1. Wiek, który okreœla problematykê psychologiczn¹ typow¹ dla danego okresu rozwojowego, oczekiwania spo³eczne co do pe³nienia okreœlonych ról, czasami te¿ ryzyko okreœlonych zmian zdrowotnych czy zachowañ (np. ryzyko próby samobójczej jest wiêksze u ludzi m³odych). 2. Sytuacja ¿yciowa, czyli grupa czynników obejmuj¹ca sytuacjê materialn¹, zatrudnienie, miejsce zamieszkania, posiadanie rodziny. Wed³ug koncepcji zasobów odpornoœciowych Antonovsky'ego, ka¿dy z tych czynników mo¿e wzbogacaæ lub zuba¿aæ zdolnoœæ rozwi¹zywa- nia kryzysów. 3. Stan zdrowia. Klasyczna koncepcja stresu wywodzi wprost proporcjonaln¹ zale¿noœæ odpornoœci na stres od zasobów energetycz- nych organizmu. Osoba wyczerpana chorob¹ lub d³ugotrwa³ym zanie- dbywaniem (niedostatek snu lub jedzenia) ma potencjalnie mniejsze mo¿liwoœci przezwyciê¿ania kryzysu. 4. Nie rozwi¹zane poprzednie kryzysy. Prze¿yte w przesz³oœci kry- zysy, które nie zosta³y przezwyciê¿one i przesz³y w chroniczn¹ re- akcjê, os³abiaj¹ zdolnoœæ do rozwi¹zywania kolejnych. Zmniejsza to szansê na pomyœlne wyjœcie z obecnego kryzysu, powoduj¹c na przy- k³ad kolejn¹ chroniczn¹ reakcj¹. Osoby, bêd¹ce ofiarami powtarzaj¹- cych siê wypadków ¿yciowych, czêsto podlegaj¹ mechanizmowi tego b³êdnego ko³a. Zmieniaj¹ przeœwiadczenia o sobie i œwiecie, co pro- wadzi w efekcie do dalszych zaburzeñ procesu radzenia sobie. Zdarza siê, ¿e klient reaguje niespodziewanie silnie na zdarzenie stosunkowo b³ahe, gdy¿ uaktywnia ono pewien nie przezwyciê¿ony kryzys z przesz³oœci, przez co obecna reakcja jest faktycznie odpowie- dzi¹ na tamten kryzys. Do Oœrodka zadzwoni³a kobieta, 1. 35, mówi¹c, ¿e myœli o odebraniu sobie ¿ycia. Jest zad³u¿ona na pewn¹ sumê pieniêdzy (niedu¿¹) i komornik 50 Jadwiga Pi¹tek ma przyjœæ nazajutrz zaj¹æ meble. W czasie d³ugiej rozmowy, odbytej wkrótce w domu klientki, okaza³o siê, ¿e kobieta dokona³a ujemnego bilansu ¿yciowego po tym, jak jej drugi m¹¿ zosta³ skazany za znêcanie siê nad ni¹. Mia³o to miejsce trzy miesi¹ce wczeœniej i kobieta czu³a siê winna, ¿e „zabra³a dzieciom ojca", oraz ¿e nie potrafi³a u³o¿yæ sobie ¯ycia po raz drugi. Obecne myœli samobójcze by³y wiêc reakcj¹ raczej na ów bilans ¿yciowy i doznan¹ przemoc, ni¿ na egzekucjê komornika. 5. Wspó³wystêpuj¹ce kryzysy. Wystêpuj¹ce jednoczeœnie lub w bli- skiej odleg³oœci czasowej sytuacje trudne, zdecydowanie pogarszaj¹ sposoby radzenia sobie. Przystosowywanie siê do kolejnych trudnoœci ¿yciowych nadwerê¿a zasoby psychiczne i energetyczne organizmu, co prowadzi tak¿e do pogorszenia stanu fizycznego. Holmes i Rahe, którzy badali wp³yw kumulowania siê zdarzeñ ¿yciowych na stan zdrowia, stwierdzili, ¿e osoba o du¿ym nagromadzeniu stresów ma szansê w ci¹gu roku popaœæ w powa¿ne problemy zdrowotne. Kilka mniejszych stresów mo¿e w efekcie doprowadziæ do powa¿nego kry- zysu osobê, która na ¿aden z nich z osobna nie zareagowa³aby tak silnie. Nak³adanie siê rezultatów wspó³wystêpuj¹cych kryzysów doty- czy równie¿ kryzysów rozwojowych. Mo¿na oczekiwaæ silniejszej reakcji kryzysowej u osoby, która przechodzi na emeryturê i jedno- czeœnie jej dzieci wyprowadzaj¹ siê z domu (nawarstwienie dwóch kryzysów rozwojowych). 2.5.3. Pustka spo³eczna: brak spo³ecznego wsparcia Potoczne obserwacje i badania empiryczne wskazuj¹ na znacz¹c¹, buforow¹ rolê wsparcia spo³ecznego dla ochrony przed negatywnymi skutkami kryzysów (H. Sêkowa, 1993). Udzielanie wsparcia jest nie- zbêdnym czynnikiem procesu pomagania w sytuacjach kryzysowych, gdy osoba potrzebuje poczucia bezpieczeñstwa i komfortu dla zebrania si³ niezbêdnych do radzenia sobie z problemem. W atmosferze spo³e- cznego wsparcia ³atwiej przebiegaj¹ zmiany w³asnej to¿samoœci (R.L. Silver i C.B. Wortman, 1984). Wed³ug Caplana, ludzie, uzysku- j¹cy wsparcie rzadziej stosuj¹ destrukcyjne mechanizmy zaradcze, s¹ pewniejsi siebie, maj¹ poczucie autonomii. Badania nad osobami nie- uleczalnie chorymi pokazuj¹ wp³yw wsparcia na stan zdrowia (R.L. Silver i C.B. Wortman, 1984). Wsparcia powinny dostarczyæ naturalne grupy odniesienia: rodzi- na, grupy rówieœnicze. Œwiadomoœæ wiêzi z wa¿nymi dla nas osobami mo¿e byæ podstaw¹ wsparcia wyobra¿onego — dotyczy ona samo- tnych rozbitków, osób odizolowanych z racji pe³nionego zawodu (ma- Symptomatologia i analiza kryzysu 51 rynarze). W sieci wsparcia mog¹ znaleŸæ siê grupy samopomocowe, instytucje, spo³ecznoœæ lokalna itp. Zasadniczym problemem jest real- noœæ uzyskiwanego wsparcia. Z samego faktu posiadania rodziny czy licznych znajomych nie wynika, ¿e cz³owiek realnie otrzymuje wspar- cie. Rodzina mo¿e byæ spostrzegana jako zagro¿enie, a instytucje ofiaruj¹ce pomoc traktowane jako nadmiar kontroli spo³ecznej