Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
29' 14.13'30" 14.58' 15.42'30" 17.27' Dob dzielili Rzymianie na dzie, od wschodu do zachodu soca, i noc. Kad z tych czci dzielono na cztery, mniej wicej trzy- wiem taTrich spraw, ktre, gdy tylko poruszy si je, przybieraj bardzo szerokie rozmiary..." Cesarz Klaudiusz ubiega si o przywilej wprowadzenia targw w swoich posiadociach, w czym Swetoniusz widzi objaw skromnoci cesarza (Boski Klaudiusz 12, 2). ii Podobnie jak nazwy miesicy take nazwy dni wywary wpyw na nomenklatur dni w jzykach nowoytnych w angielskim, francuskim, woskim, hiszpaskim, niemieckim. -188- godzinne jednostki; rzecz jasna*, e te jednostki czasowe byy sobie nierwne w rnych porach roku, jeeli uwzgldnimy rnic jaka zachodzi w czasie midzy wschodem czy zachodem soca w lecie i w .zimie. Mona w przyblieniu zorientowa si w tych rnicach na podstawie zestawienia (Tabela 4) godzin rzymskich i naszych18. Noc dzielono rwnie na cztery trzygodzinne czci, od zachodu do wschodu soca, ktre przejwszy terminologi wojskow nazywano wigiliami (vigilia czuwanie, stra nocna). Obok kalendarza oficjalnego byy kalendarze ludowe13, oparte na obserwowaniu zjawisk przyrody. Podstaw ich nie byy badania naukowe, jednak w gospodarstwie wiejskim speniay sw rol w caej peni. Kalendarze ludowe (rys. 28) miay konstrukcj prymitywn; na pycie byy cyfry rzymskie oznaczajce dni miesica, u gry podobizny siedmiu planet odpowiednikw dni tygodnia, a na rodku znaki Zodiaku, oznaczajce miesice. Przez odpowiednie przesuwanie jakiego guziczka oznaczano odpowiedni dat. U gry bogowie, ktrzy nadali imiona planetom; rozpoczyna szereg Saturn, po nim nastpuj: Soce (Soi) Ksiyc (Luna), Mars, Merkury, Jowisz i Wenus. Znaki Zodiaku oznaczone s pierwszymi literami: VII Cancer VIII Leo IX Virgo I Capncornus Kozioroec II Auarius Wodnik III Pisces Ryby IV Aries Baran V Taurus Byk VI Gemini Blinita X Libra XI Scorpius XII Sagittarius Rak Lew Panna Waga Niedwiadek ucznik 12 Wedug: Marquardt J. Mau: Privatleben... s. 257 nn. 13 Inny charakter mia kalendarz religijny, fasti, ktry okrela, w jakie dni wolno odbywa zebrania i przeprowadza formalnoci prawne. Dugi czas wykaz ten by dostpny tylko patrycjuszowskim kolegiom kapaskim, dziki czemu patrycjusze mieli wiksze wpywy przez kontakty z wtajemniczonymi kapanami. Ogosi fasti i ujawni dopiero Gnejusz Flawiusz (podobno sekretarz synnego cenzora Appiusza Klaudiusza), czym przyczyni si do ograniczenia wpyww patrycjuszy. Jednak ju Cyceron podaje t wiadomo ostronie: Panuje mniemanie pisze i w pewnym okresie tablic t (tzn. Fasti) trzymano w ukryciu, aeby tylko niewielu ludzi mona byo pyta, jakie dni s dozwolone dla czynnoci prawnych. Ponadto wielu pisarzy twierdzi, e sekretarz Gnejusz Flawiusz ujawni kalendarz religijny i uoy formuy postpowania prawnego" (Do Attyka VI 1). -189- 28. Kalendarz ludowy. Rzymianie zestawiali nazwy znakw Zodiaku w dwuwierszu, ze wzgldw metrycznych nie udao si zachowa kolejnoci: Sunt: Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo, Libraue, Scorpius,.Arcitenens, Caper, Amphora, Pisces. Pliniusz Starszy powouje si na prac astronomiczn pira Juliusza Cezara, ktra moga suy jako kalendarz rolniczy"; najprawdopodobniej praca ta miaa zwizek z reform kalendarza. Byo to jak z tekstu Pliniusza mona wnosi dzieko astronomiczne, okrelajce terminy wschodzenia gwiazd, ale waniejsze byy wskazwki dla rolnikw jakie prace w jakich porach roku maj wykonywa. Tak np. czytamy m.in.: 25 stycznia zachodzi rankiem Gwiazda Krlewska ...znajdujca si na piersi Lwa, a 4 lutego wieczorem zachodzi Lira. W ostatnich dniach tego okresu, gdzie tylko pozwol na to warunki atmosferyczne, naley przekopa ziemi pod sadzonki r i winoroli na mrg wystarczy 70 dni roboczych. Naley te czyci rowy i zakada nowe, przed witem ostrzy narzdzia, dopasowywa uchwyty, ata uszkodzone beczki, owcom dopasowywa derki, a ich wen oskroba do czysta". - Niezalenie od omiodniowego podziau miesica a potem sied- 14 Pliniusz Starszy, Historia Naturalna XVIII 234 nn.; Swetoniusz nie wymienia takiego traktatu Cezara. -190- miodniowych tygodni mieli Rzymianie do skomplikowany system datowania dni miesica kadego miesica. Kady miesic mia trzy terminy, wedug ktrych datowano pojzostae dni; ter--miny te byy wprowadzone zgodnie z kolejnymi fazami ksiyca, a mianowicie: 1. pierwsza faza nw: Kalendae Kalendy pierwszy dzie kadego miesica; nazwa pochodzi od czasownika calare wzywa, gdy w tym dniu kapan oznajmia oficjalnie pocztek nowego miesica; skrt: Kal., a wic Kalendae Ianuariae 1 stycznia, Kalendae Martiae ' 1 marca; 2