Nie wiem czy Bóg istnieje, ale byłoby z korzyścią dla Jego reputacji, gdyby nie istniał" - Renard
To, co w historii konkretne, można przedstawić zarówno w sposób konkretny, jak również abstrakcyjny. Na przykład konkretnym przedstawieniem historycznego konkretu będzie prezentacja przedmiotu oryginalnego (broń, narzędzia) w postaci autentycznej lub w formie obrazowej. Natomiast abstrakcyjne przedstawienie historycznego konkretu występuje wówczas, kiedy posługujemy si? szkicem, a także mapą. Cechą charakterystyczną abstrakcyjnego przedstawienia pewnych elementów przeszłości jest uzmysłowienie młodzieży przy użyciu znaków nieikonogrficznych zależności pomiędzy omawianymi zjawiskami historycznymi. Za pomocą znaków nieikono-graficznych uczniowie nie otrzymają wyobrażeń o reprezentowanych przez te znaki przedmiotach, ale odpowiednie wyobrażenia ukształtowane wcześniej są podstawowym warunkiem zrozumienia wszelkich abstrakcyjnych form przedstawiania treści historycznych. Dlatego zdaniem Alojzego Zieleckiego środki symboliczne należy łączyć nie z realizacją zasady poglądowości, ale raczej ze strukturalnym ujmowaniem interesującego nas przedmiotu. Środki symboliczne nie obrazują bowiem zdarzeń czy też procesów historycznych, ale ukazują ich strukturę merytoryczną, pojęciową, czasową i przestrzenną1. Uczeń zapełniając (samodzielnie lub pod kierunkiem nauczyciela) tabele odpowiednimi danymi, rysując szkic, diagram lub wykres, lokalizując na mapie poznane fakty, wyodrębnia z posiadanych wiadomości elementy istotne, które są w pewnym stopniu węzłami strukturalnymi. Każdy element środka symbolicznego koduje określone treści, a znaki tego kodu zastępują informacje, które wyrażamy zdaniami. Wymienione właściwości sprawiają, że środki symboliczne: - pomagają w kształtowaniu uogólnień o różnym stopniu abstrakcji, np. pojęcia, sądy, prawidłowości historyczne; - ułatwiają uczniom proces myślenia historycznego, np. kształtowanie orientacji w czasie i przestrzeni; pomagają w zrozumieniu związków między zjawiskami historycznymi; - stwarzają możliwość dokonywania niektórych operacji myślowych, jak np. analiza i synteza2. Do najczęściej stosowanych środków symbolicznych należą: mapy, schematy, diagramy, linie chronologiczne, tabele. Prześledźmy wybrane opinie na temat tych środków oraz przedstawmy niektóre możliwości ich wykorzystywania w edukacji historycznej. 1 A. Zielecki, Środki dydaktyczne, s. 186. 2 H. Góra, Funkcja środków symbolicznych w nauczaniu historii, Zeszyty Naukowe WSP w Szczecinie, Prace Wydziału Humanistycznego nr l, Szczecin 1970, s. 217. 378 L Mapy Fakty historyczne rekonstruujemy za pomocą słów i zdań. Rekonstrukcja taka składa się z trzech zasadniczych elementów, nazwy faktu, zdań określających treść tego faktu, zdań umiejscawiających dany fakt w czasie i przestrzeni3. Lokalizacja w przestrzeni jest obok usytuowania w czasie podstawową formą konkretyzacji wydarzeń historycznych. Stąd tak wielka rola mapy w zespole środków dydaktycznych wykorzystywanych w uczeniu się historii4. Mapa jest obrazem przestrzeni geograficznej, wykonanym w odpowiedniej skali z uwzględnieniem krzywizny ziemi. Natomiast interesująca nas szczególnie mapa historyczna jest obrazem przestrzeni geograficznej, na której zachodziły określone fakty historyczne5. Dlatego przyjmujemy, że mapa historyczna jest obrazem rzeczywistości minionej odtworzonej podczas badań naukowych przez historyków. Mapa była bodaj pierwszym w naszym kraju środkiem dydaktycznym, który doczekał się zwartego opracowania6. Po drugiej wojnie światowej wiele inspiratorskich wskazań dla nauczycieli historii na ten temat zawierały publikacje Tadeusza Słowikowskiego i Stanisława Wróbla7. Problematyka związana z mapą historyczną wystąpiła także w obu powojennych kompendiach z dydaktyki historii8. Równolegle z cytowanymi opracowaniami ukazywały się artykuły i sprawozdania przedstawiające wyniki badań bądź rezultaty własnych doświadczeń z wykorzystaniem mapy historycznej9. W latach siedemdziesiątych i na początku kolejnej dekady konsekwentnie rozwijają swoje zainteresowania możliwościami wykorzystania map na lekcjach historii Alojzy Zielecki i Wacław Marmon, Wieloletnie obserwacje i badania zostały uwieńczone pracami zwartymi poświęconymi tej problematyce10. Cytowane pozycje będą stanowiły podstawę naszych dalszych rozważań na temat klasyfikacji map, a zwłaszcza sposobów ich wykorzystywania na lekcjach interesującego nas przedmiotu. Klasyfikacja map historycznych W praktyce dydaktycznej występują różne rodzaje map historycznych, a w opracowaniach dydaktycznych spotykamy różne kryteria ich podziału. Biorąc pod uwagę prezentowane treści oraz sposób i zakres przedstawianych informacji wyróżniamy następujące rodzaje map: 3 A. Bornholtzowa, W. Moszczeńska, Nauczanie historii w szkole a nauka historyczna, Warszawa 1975, s. 42. 4 A. Zielecki, Mapa w nauczaniu, s. 5; T. Słowikowski, Metodyka nauczania, s. 183; J. Janovsky, Zakłady, s. 205; A. Krause (red.), Żur Arbeit, s. 54; H. Glóckel, Geschichtsunterricht, Bad Heilbrunn 1973, s. 235; W. Fiirnrohr, Amsatze einer problemorientiern, s. 124; W